DE JAREN 221 – 218 V.CHR.
Deze jaren zijn cruciaal geweest in de geschiedenis van de
oudheid. En ook in de loop van de recente tijd werd er geheel verschillend
tegen aan gekeken. Hoe het werkelijk was, zullen we nooit exact weten, maar we
komen dichtbij de waarheid door alle meningen achter elkaar te plakken, daar de
rode lijn in te ontdekken, de tegenstrijdigheden en onmogelijkheden te
elimineren en de grootste waarschijnlijkheid over te houden.
In de loop van de tijd zien we, dat over het algemeen de mening
van de auteurs langzaam opschuift van de “Romeinse” versie naar de “Carthaagse”
versie van de gebeurtenissen.
DE RECENTE BRONNEN:
====================Dit is overigens nog maar een selectie uit de gigantische hoeveelheid literatuur, maar het is voldoende om de verscheidenheid aan de vele meningen tot uiting te laten komen.
ANALEKTEN ZUR GESCHICHTE DES ZWEITEN PUNISCHEN KRIEGES:
EGELHAAF
Sybels
Historisches Zeitschrift LIII blz 430-469 1885ANALEKTEN ZUR GESCHICHTE Stuttgart 1886
Een eerste poging om de poltieke prioriteit in dit opzicht te verklaren uit de vele bronnen.
GESCHICHTE DER KARTHAGER: MELTZER
Deel I,
deel II Berlin 1879 1896Hij ziet het beleg van Saguntum meestentijds als een blokkade. Meltzer zet de voorbereidingen (uitwisseling strijdkrachten) nog voor de komst van het Romeinse oorlogsgezantschap te Carthago. Het gezantschap:
- M.Fabius (Buteo)
- M.Livius
- L.Aemilius
- C.Licinus
- Q.Baebius
HANNIBAL ALS STAATSMAN:J KROHMAYER
Sybels Historisches Zeitschrift.CIII (103) blz 237-273 1909
♠ De traditie van Carthago was vrede. Het grijpt slechts naar de wapens als het wordt aangevallen. Nu wordt het Carthaags kamp in Saguntum bloedig uitgeschakeld en dat kan Hannibal niet gedogen. Hij biedt nog een rechtspraak aan, maar de Saguntijnen weigeren dat natuurlijk.
♠ Hannibal opereert alleen in nauw overleg met zijn regering in Carthago.
♠ Er ligt een parallel tussen het Ebro-verdrag in 226 en het Philinos verdrag van 306. In beide gevallen waren het afbakeningen van elkaars invloedssferen:
Carthago
|
||
Philinos
306
|
Sicilië
|
Italië
|
Iberia zuid van de Ebro
|
Iberia noord van de Ebro
|
♠ De rassenstrijd tussen Semieten en Ariërs wijst Krohmayer goeddeels af. “Phönikisierung” kan ook niet vanwege de zeer geringe aantallen Feniciërs in het westen.
HANNIBAL. EIN CHARAKTERBILD: EGELHAAF Stuttgart 1922
Het is vooral in deze decennia, dat de historici zich
bedienen van analogiën en voorbeelden uit de geschiedenis om er het heden mee
te verduidelijken. Zo heeft bij Egelhaaf Hannibal de Duitsers ook wel wat te
zeggen. Hindenburg is de Hannibal van de wereldoorlog. De dolkstootlegende
wordt aangehangen, waarbij Carthago met Hanno voorop het zou nagelaten hebben
om Hannibal te ondersteunen. Een opmerking van Polybios (VII 9) zeer belangrijk
gevonden en dat is, dat Hannibal Rome helemaal niet wilde verwoesten.
HISTOIRE ANCIENNE DE L’AFRIQUE DU NORD: S.GSELL
2 ed.
Deel I-IV. Paris 1913
- 1924Gsell gaat alleen in op deze periode in algemene bewoordingen van de voornaamste feiten. Het vertrek van Hannibal uit Carthago-nova wordt op mei 218 gesteld. De rethorische vraag: Voert hij het plan van zijn vader uit? In ieder geval had Hannibal geen vloot van grote betekenis. Er was geen landingspunt in Italië. Dus moest hij wel over de bergen. Gsell veegt de vloer aan met de z.g. dolkstootlegende.
Hij blijft nog
steeds uitgaan van het beeld, dat Hannibal vooral de schuldige is aan de
uitbraak van de oorlog.
DIE
VORGESCHICHTE DES ZWEITEN PUNISCHEN KRIEGS: E.TÄUBLER
Berlin 1921Hij betwijfelt ten zeerste de uitspraak van Polybios, dat in de herfst van 220 Saguntum en Rome al een zodanig bondgenootschap hadden, dat elke aanval op Saguntum automatisch ook oorlog zou betekenen.
HANNIBAL UND
SCIPIO: Ed.MEYER
Meister der Politik, 2 ed.
Stuttgart Band I blz 97-46 1923Hij beschouwt deze twee historische figuren als meesters in de politiek van die tijd.
Untersuchungen zur Geschichte des zweiten punische Krieges
De verbinding tussen deze (Ebro-verdrag + Saguntum) de facto niet bij elkaar horende zaken ontsond in de hoofden van de mannen van Rome, die terugkijkend op de omstandigheid, dat Hannibal eerst na de oorlogsverklaring over de Ebro ging, het eigenlijk weinig uitmaakt, als het maar om ging om “ de Carthagers op een duidelijke klaarblijkelijke verdragsbreuk vast te pinnen.”
HANNIBAL ALS
POLITIKER:E GROARG
Stud.Hist.45 1929In 221 en 220 v.C is Hannibal druk bezig met zijn veldtochten tegen de Olcaden, Vaccaeërs en Carpetanen. In de herfst van 220 wordt hij bij thuiskomst geconfronteerd met de Saguntum kwestie. Waarschijnlijk heeft een Romeins gezantschap in het Saguntum van de Edetanen geintervenieerd en komt Hannibal manen om van de stad af te blijven en zeker niet over de Ebro te komen. Voor Groarg is het duidelijk, dat dit de eerste aanwezigheid van de Romeinen in Saguntum is, dat Hannibal nu pas hoort van een relatie tussen Rome en Saguntum en dat eerst nu Hannibal reden heeft om zich met Saguntum te gaan bemoeien. Hannibal wijst het eigenmachtige optreden van de Romeinen in Saguntum af. De doodsoordelen in Saguntum zouden wel eens een inbreuk op het Ebro-verdrag kunnen zijn. Hannibal stuurt direct boden naar Carthago om zijn bestuur in te lichten. Zij worden even later gevolgd door het Romeins gezantschap. Of zij een ultimatum gesteld hebben is onzeker. Ook het antwoord van de Carthaagse senaat is niet bekend, maar een bot nee zal het niet geweest zijn.
Ondertussen is er de Torboleten-kwestie en in de lente van 219 v.C gaat Hannibal over tot de belegering van Saguntum. Hij heeft nog steeds maar een beperkt doel voor ogen en dat is de puist verwijderen uit zijn Spaanse vel, die de Romeinen daarin hebben geplant. Rome onderneemt 8 maanden lang niets, niet vanwege de Illyrische oorlog, maar vanwege de tweespalt in de senaat. Met name Q.Fabius Maximus wil het bij Italië houden. Na de val van Saguntum komt er een ander Romeins gezantschap, dat de uitlevering van de schuldigen (Hannibal en regeringsgevolmachtigden) [Pol.III 20,6] dan wel uitlevering van Hannibal en alle bevelhebbers [Pol.III 34,8] eist. Carthago beroept zich niet op het Ebro-verdrag, maar wijst op het verdrag van 241 met de bedoeling, dat Saguntum zelf als vredesbreker wordt neergezet, waardoor de Romeinen de kans hebben om zich zonder gezichtsverlies te kunnen terugtrekken. Zij zullen dat niet doen en geven de oorlogsverklaring af.
EINE ANTIEKE
SCHULDFRAGE: W.OTTO
Die Vorgeschichte des
2.Punischen Krieges, Historisches Zeitschrift blz 489 1932Welke machten hebben de bestaande tegenstelling tussen Rome en Carthago zo laten uitgroeien, dat er een crisis ontstond en wel van een zodanige aard, dat een oorlog welhaast niet meer te vermijden viel? De oudste bronnen van Q.Fabius Pictor en Ennius zijn in de originele staat niet behouden. Latere klassieke schrijvers leveren goeddeels de versie van de overwinnaar. De overwonnene moet zo slecht mogelijk worden voorgesteld om achteraf de oorlog te kunnen rechtvaardigen. Zo komt de vervalsing van de waarheid wel heel dichtbij.
Klopt het beeld van haat-eed-aanvalsplan van Hamilcar wel?
- waarom wordt de vloot dan niet ook uitgebouwd?
Was Rome altijd al van plan om de wereld te veroveren?
- huurlingen worden in 241 door Romeinse kooplui bevoorraad, totdat de senaat van Rome dat verbood!
Indien er in 231 v.C reeds een Romeins gezantschap bij Hamilcar was, dan zal men mogelijk al Saguntum bezocht hebben. Het Ebro-verdrag is in 226 v.C een vriendschappelijke overeenkomst met Hasdrubal, waarbij de wederzijdse invloedssferen worden vastgelgd. Volgens Polybios mogen de Carthagers de Ebro niet met een militaire macht overschrijden en worden er andere gebieden in Spanje niet genoemd. Er was dus in de tijd van Polybios al een polemiek gaande over de vraag of Saguntum een speciale status had. Zo eenzijdig kan de overeenkomst niet geweest zijn. Wat stelden de Romeinen er tegenover? Waarschijnlijk, dat zij dezelfde verplichting hadden om de Ebro niet te overschrijden en dus geeft men in feite Saguntum op.
In 221 en 220 is Hannibal bezig met de verovering van Centraal-Spanje. In Saguntum ontstaat echter een partijstrijd tussen Rome en Carthago aanhangers. Rome is eerst terughoudend, maar na een zoveelste delegatie uit Saguntum, wordt men verleidt om toch een uitspraak te komen doen. Het is niet verwonderlijk, dat daarbij de Carthaagse partij wordt uitgeschakeld. In 220 volgt dan nog een strijd tussen Saguntum en de Torboleten, die onder Carthaagse bescherming staan. In de herfst van 220 komt er een Romeins gezantschap met eisen aan Hannibal:
- Saguntum met rust laten (en dus de Torboleten niet ondersteunen);
-
Herinnering aan het Ebro-verdrag
Hannibal ziet
nu, dat Rome in Spanje een rol gaat spelen in zijn eigen territorium en dat is
slecht voor zijn eigen imago bij de Spaanse stammen. Hij besluit dan pas om
Saguntum uit te schakelen. Indien Rome dat over zijn kant zal laten gaan, dan
is de positie van Hannibal in Spanje zeer sterk geworden. In 219 aarzelt Rome
inderdaad heel lang. De adel van Rome is nog niet klaar voor een z.g. westpolitiek. Het offensieve Romeinse
gezantschap van 220 is in feite de diepste oorzaak van de uitbraak van de
oorlog. Hannibal verwijt hen, dat zij hebben ingegrepen in de autonomie van
Saguntum. Hij verwijt hen niet de Ebro te hebben overschreden, maar verwijst
naar het verdrag van 241. Carthago stelt zich daar even later achter. In de
lijst van 241 is Saguntum niet opgenomen. De Romeinen willen nu ook latere
bondgenootschappen daaronder laten vallen. Als de Romeinen de Carthaagse uitleg
van het verdrag van 241 hadden geaccepteerd, dan behoefden ze Saguntum niet te
hulp te schieten. In de lente van 219 valt Hannibal Saguntum aan. Gedurende de
8 maanden van het beleg blijft Rome stil. De senaat is namelijk verdeeld over
de keuze:1.ten volle de westpolitiek nu toepassen;
2.even inhouden en eerst de Adria en de Povlakte veiligstellen.
Uiteindelijk wint de oorlogspartij, omdat de situatie in het oosten snel verbeterd.
Begin 218 volgt dan het 2e gezantschap naar Carthago met het ultimatum. Carthago wijst opnieuw op het onrechtmatige optreden van de Romeinen. De Romeinen zijn daarop genoodzaakt om zelf de oorlog te verklaren.
Het is in feite een geweldig noodlot. Geen van beide partijen wilde in eerste instantie de oorlog. Carthago moest een machtsbasis ontwikkelen in Spanje en een storing van die opbouw kon niet worden geaccepteerd. Rome werd er door Saguntum bij betrokken en kon zich geen gezichtsverlies meer permitteren.
ANNIBALE E “LA
SCHULDFRAGE” D’UNA GUERRA ANTICA:G.DE SANCTIS
i.e.v.v.Peter Kneissl, Bari 1932Verdragsbreuk, door wie? Een verdrag is echter nooit bindend, wanneer dat de vitale belangen van een land zou schaden. “Schuldfrage” is voor het eerst gebruikt door een Duits minister om de aanval op een neutraal land te rechtvaardigen.
Niets helpt zozeer om de moraal van een strijdend volk te sterken als het recht aan de zijde van dat volk staat door een verdragsbreuk van de vijand. Dat geldt nog sterker als men met bondgenoten of onderworpenen moet vechten.
Casus belli: Saguntum
Lutatius verdrag: Carthago en Rome mogen elkaars bondgenoten niet aanvallen. Carthago verwijst naar de bijgevoegde lijst, waarin Saguntum niet wordt genoemd. Rome bedoelt bondgenoten in het algemeen, ook latere. Daar meldt het verdrag van 241 niets over.
Theorie: Massalia wordt pas bondgenoot van Rome na 241. Carthago mag Massalia aanvallen en Rome mag Massalia verdedigen, maar dan wel alleen op het gebied van Massalia. Hier ligt een parallel met de vrede van Nikias (421), waarbij Athene en Sparta elkaar alleen bevechten op gebied van Argos.
Ebro verdrag: Het is geen echt verdrag. Het werd niet bekrachtigd, maar ook niet ontkend. Het bindt alleen Hasdrubal en mogelijk Hannibal, indien hij het overneemt. Er zou een clausule voor Saguntum zijn, maar dat is een leugen om de Romeinen vrij te pleiten van hun schuld aan de oorlog. Polybius (II 13,7) zegt immers: De Ebro is de grens en over de rest van Spanje wordt niets gezegd.
Rome bevond zich in 226 in een moeilijke positie t.a.v. de Galliërs, Liguriërs en Sarden. Daarom geven zij de Carthagers de vrije hand bezuiden de Ebro. Juridisch staat Hannibal dus in recht om Saguntum aan te vallen, maar hij heeft toch schuld, want hij wist, dat dit eens tot oorlog met Rome zou leiden. Carthago desavoueert hem niet en heeft mede-schuld. De aanval op Saguntum was ook niet dwingend noodzakelijk. Weliswaar was er de affaire met de Torboleti, die steun gevraagd zouden hebben, maar van deze stam horen we nooit meer iets. Heeft hij wel bestaan? De Romeinen zijn ook niet van plan om een garnizoen in Saguntum te legeren. De situatie ligt heel anders dan bij Messana in 264. Na de uiteindelijke val van Saguntum komt het prestige en de eer van Rome in het geding.
Was er dan dus toch de anti-Romeinse houding van Hamilcar t/m/ Hannibal met een vooropgezet aanvalsplan?
Maar hoe zit het dan met de verwaarloosde vloot. Hamilcar dichtte de vloot slechts een secundaire rol toe. Had hij reeds het Alpenplan en moest Hannibal het gaan uitvoeren? De ironie is, dat de Romeinse vloot de komende oorlog juist zal gaan beslissen. Het zou dus een grote vergissing van Hamilcar zijn geweest. Heeft Hannibal de zwakke plek in het mogelijke plan van zijn vader gezien? Hamilcar doet de voorbereidingen. Hasdrubal laat de kans in 226 onbenut. Waarschijnlijk heeft Hamilcar niet de actieve oorlogswil meer t.o.v. Rome, wil Hasdrubal in vrede zijn “koninkrijk” ontwikkelen, maar Hannibal heeft wel een duidelijke oorlogswil. Dat komt door de veranderde omstandigheden.
Rome had in 238 al een verdragsbreuk gepleegd bij de annexatie van Sardinië. Het verbond met Massalia bracht met zich mee, dat ook Rhodae en Emporiae beschermd dienden te worden. Tenslotte kwam er de relatie met Saguntum, wat alles op scherp zette.
In 221 en 220 is Hannibal bezig met zijn veldtochten in het binnenland van Spanje. Hij is dan nog niets van plan tegen de Romeinen, want hij moet eerst zijn eigen basis veilig stellen. Dan komt er een Romeins gezantschap interveniëren met het gevolg, dat Hannibal duidelijkheid wil. De Romeinen moeten in elk opzicht terug achter de Ebro.
De Romeinse oorlogsverklaring schendt weliswaar verdragen, maar werd geprovoceerd door Hannibal. Dit was het beste tijdstip om het aanvalsplan uit te voeren, want nu kan Gallia Cisalpina nog bereikt worden.
Eindconclusie van De Sanctis: Omdat de Romeinen zegevierden over een minder menselijke cultuur en natie, zijn zij historisch bezien bevrijd van de schuld aan de uitbraak van de oorlog.
ROEMISCHE GESCHICHTE
Th.Mommsen. Phaidon
Verlag Wien/Leipzig 1932. 1932Dit imposant werk beslaat de gehele Romeinse geschiedenis.
Van belang zijn de hoofdstukken II t/m XIV van deel II.
Vanaf blz 252 wordt ingegaan op de jaren 221-218 v.C. Mommsen stelt, dat de benoeming van Hannibal tot opperbevelhebber plaats vond in 220 v.C. Mommsen geeft in feite de Romeinse versie weer. Hannibal zou de Saguntijnen geprovoceerd hebben. De Romeinse gezanten worden grof behandeld. Hannibal meldt aan Carthago, dat de Torboleten worden aangevallen. In de lente van 219 begint Hannibal met het beleg van Saguntum. Carthago twijfelt ondertussen wat te doen met deze heethoofd. Na 8 maanden valt Saguntum en Hannibal stuurt de buit naar Carthago. Dan pas gaat Carthago achter Hannibal staan. Hannibal stelt de Libiërs in zijn leger het Carthaagse burgerrecht in het vooruitzicht. De Romeinse oorlogsverklaring komt in de lente van 218 v.C en Hannibal gaat het oorspronkelijke plan van zijn vader Hamilcar uitvoeren.
DIE
KRIEGSSCHULDFRAGE VON 218 V.CHR:W.KOLBE
Heidelberg 1933-1934De uitbraak van de 2e Punische oorlog wordt gehanteerd als een model voor de oorlogsschuldvraag.
Een passage uit Livius XXI beschrijft twee gezantschappen:
“Een eerste overhaastig gezantschap, toen Hannibal Saguntum aan het belegeren was en waarbij jullie eis was om Hannibal uitgeleverd te krijgen nu dit tweede overhaastige gezantschap met mildere eisen qua bewoordingen, maar in feite meer benauwend/onderdrukkend met de eis van een schuldbekentenis en alle gevolgen van dien. De vraag is echter niet wie er verantwoordelijk is voor de aanval op Saguntum, maar of die aanval in strijd is met een geldend verdrag. We hebben een verdrag met Lutatius, waarin Saguntum niet wordt genoemd. Jullie vonden dat verdrag niet rechtsgeldig, omdat senaat en volk van Rome daarin niet waren gekend. Jullie maakten een verdrag met Hasdrubal, waarin Saguntum wel werd genoemd. Wij wijzen dat op onze beurt af, omdat het zonder onze voorkennis tot stand kwam. Praat dus niet langer over Saguntum, maar zeg wat je eigenlijk al lang op je hart hebt.”
M.a.w: De Carthagers hebben van meet af aan door, dat Saguntum slechts een voorwendsel is van de Romeinen om hoe dan ook tot een oorlogsverklaring te komen.
HANNIBAL:GÖRLITZ
Een raciale
inbreng, waaraan niet veel woorden vuil behoeven te worden gemaakt. 1935De Semiet Hannibal. De religie speelt een zeer grote rol. Görlitz is zelfs van mening, dat het huis van de Barciden uiteindelijk aan deze benauwde duistere wereld ten onder is gegaan.
KRITIK AN
W.GÖRLITZ: B.F.LAMMERTS
Gnomon 12, blz 336. 1936Hij wijst op de perversie van de Rassenleer.
HANNIBAL:VELDHEER
VAN CARTHAGO:SPREY
Veldheer van Carthago. K.Sprey. Servire Den Haag 1947. 1947Bondige en heldere weergave van de persoon van Hannibal in de context van zijn tijd. Een tijdloos boekje.
Hij wijst de z.g. Revanchepolitiek af. Hamilcar streeft slechts naar een wedergeboorte van Carthago langs nieuwe wegen zonder met Rome in contact te hoeven komen. Hij stelt het Ebro-verdrag van Hasdrubal op 225 v.C, waarbij feitelijk Rome de Carthaagse veroverigen erkend en verdere expansie tot aan de Ebro toestaat in ruil voor neutraliteit van Hasdrubal. Na oplossing van de problemen in het oosten en het noorden zoekt Rome naar een mogelijkheid om een preventieve oorlog te beginnen tegen Carthago, want dat was via Spanje te machtig aan het worden. De machtswisseling van Hasdrubal op Hannibal kan voor Rome de aanleiding zijn geweest om iets te proberen met Saguntum. Het is een aggressieve daad van Rome ten zuiden van de Ebro. Hannibal weigert zich echter te laten intimideren en wil desnoods de toegeworpen handschoen wel opnemen. Carthago gaat achter Hannibal staan. Het is niet zo, dat Hannibal Carthago opzadelde met een fait accompli. Rome blijft 8 maanden stil vanwege het zwakke juridische standpunt, want er was geen echt verbond tussen Rome en Saguntum. Het Romeins gezantschap gaat daarna naar Carthago. Dat wil niet spreken over de rechtmatigheid van de Romeinse interventie, maar eist slechts de uitlevering van Hannibal c.s. Kies maar zelf en dan is de oorlog een feit.
DIE RÖMISCHE
KRIEGSERKLÄRUNG AN KARTHAGO IM JAHRE 218: W.HOFFMANN
Rheinisches Museum 94 blz
69-91 1951De overlevering:
Late herfst 220: Romeins gezantschap bij Hannibal. Het is de late herfst, want Hannibal zoekt zijn winterkwartier op (Pol.III 15,3). De eisen van de Romeinen zijn: Saguntum met rust laten en niet over de Ebro gaan (Pol.III 15,5). Men zal dit anders als een verdragsbreuk beschouden (Pol.III 20,2). Hannibal wijst de eisen af en het gezantschap gaat door naar Carthago. Het resultaat van dat bezoek is onbekend.
Voorjaar 219: begin belegering Saguntum. Na 8 maanden wordt de stad ingenomen (Pol.17,1/9).
In het begin van het jaar 218 hoort men in Rome van de val van Saguntum. Rome stuurt direct een gezantschap naar Carthago (Pol.III 20,6). Dit gezantschap is bevoegd de oorlogsverklaring af te geven, indien Carthago niet bereid zou zijn om Hannibal als vredesbreker uit te leveren. Polybios vermeldt expliciet, dat er in de senaat geen discussie plaats vond!. Waarom zou men dat doen. Men had zich al lang vastgelegd.
Wat doen de Romein in het jaar 219?
a.Een expeditie tegen Demetrios van Pharos;
b.Voorbereiding van de nieuwe kolonies Placentia en Cremona in de Povlakte.
Welke zijn de werkelijke gebeurtenissen en overwegingen tussen eind 220-eind 218?
Annalisten pogen de kloof te omzeilen door het beleg op de eerste maanden van 218 te laatsen, want: een jaar stilte van de kant van Rome en dan opeens de oorlog verklaren, hoe kan dat?
Wellicht is een opmerking van Polybios van belang, wanneer hij stelt, dat Hannibal de Ebro overschrijdt.
Nu bevat het Romeins gezantschap in 218 naar Carthago de consuls van het jaar 219. Die zijn in functie t/m februari 218. Is dus de oorlogsverklaring door het gezantschap met de inmiddels afgetreden consuls in maart 218 gekomen, of nog later? In dit verband is weer een opmerking van Polybios van belang onder III 40,2: Hannibal is op weg naar de Pyreneeën op het moment, dat het Romeins gezantschap uit Carthago terugkomt!
Terugrekening: eind september/begin oktober gaat Hannibal over de Alpen. De totale tocht van Nieuw-Carthago tot aan de Povlakte duurt 5 maanden. Het vertrek uit Nieuw Carthago valt dus begin mei. Hannibal kan dan eind mei bij de Ebro zijn. Dit bericht kan ergens in juni in Rome bekend geworden.
In de eerste week van september vind de oversteek van de Rhône plaats, alsmede het ruitergevecht. Hannibal en Scipio weten pas op het laatste moment van elkaars aanwezigheid aldaar. Dit betekent dus, dat Hannibal 2 ½ maand in Catalonië heeft gebivakkeerd. Scipio is zeer verrast om Hannibal aan de Rhône te vinden. Dat de oorlog naar Italië zou komen, daar had men niet op gerekend.
Maar, hoe zit het dan met de rede van Hannibal in Nieuw-Carthago eind april/begin mei? Hannibal weet dan waarschijnlijk al, dat Carthago het Romeinse ultimatum afwijst en hij licht zijn troepen in over het offensief, dat hij wil ontketenen. Heeft hij dat wel gezegd? Hannibal wilde toch zoveel mogelijk in het geheim doen en de vijand verrassen! Was de tocht over de Alpen wel zo gepland?
Feitelijk zien we twee verschillende expedities vorm krijgen:
1.met 90.000 voetvolk en 12.000 ruiters naar Noord-Spanje om dat te pacificeren;
2.met 50.000 voetvolk en 9000 ruiters over de Alpen om Rome zelf aan te vallen, waarbij de tros van zijn leger bij Hanno in Catalonië achter blijft.
Er is iets gebeurd, waardoor het tweede plan in werking treedt. Hannibal moet gedacht hebben, dat de overschrijding van de Ebro geen oorlog zou betekenen. Het Ebro-verdrag was iets van Hasdrubal en Rome en bovendien was Rome bezig in de Povlakte en Illyrië. Was er een verbinding tussen de Bojer en Hannibal? De Bojer opstand (zomer 218) is duidelijk niet door Hannibal in gang gezet, want hij zat nog in Catalonië en dat al c.2 maanden en hij was toen nog niet van plan om over de Alpen te gaan. Dan wordt opeens de Catalaanse onderwerping niet voltooid. De Bargusiërs, Tarraco, Emporiae zijn nog vrij. Hannibal gaat opeens de Pyreneeën over bij het bericht van de Romeinse oorlogsverklaring. Nu is er opeens haast. Het heeft alle schijn van improvisatie.
Saguntum in combinatie met de overschrijding van de Ebro doen de Romeinen pas in juni of juli 218 beslissen om de oorlogsverklaring af te geven. Het zou dus chronologisch als volgt gegaan kunnen zijn:
April Vertrek uit Nieuw-Carthago. Plan A begint. Mars naar het noorden.
Mei Over de Ebro. Begin onderwerping Catalonië.
Juni Romeins gezantschap naar Carthago. Oorlogsverklaring. Bojeropstand.
Juli Voorbereiding plan B: tocht over de Alpen.
Aug Over de Pyreneeën. Romeinen starten hun offensieven.
Sept over de Rhône en Alpen
Okt in de Povlakte
ROMS
KRIEGSERKLÄRUNG AN KARTHAGO IM JAHR 218 V.CHR: H.H.SCULLARD
Rheinisches Museum 95 blz 209 1952Scullard sluit zich voor een goed deel aan bij de hypothese van Hoffmann, maar voor Catalonië in 218 v.C heeft een wat andere uitleg. In 218 moeten de Fabiërs in de senaat van Rome Saguntum hebben afgeschreven. Dan komt het bericht binnen, dat Hannibal op weg naar het noorden is. Men vermoedt, dat hij de Ebro zal gaan oversteken en in Romeinse ogen zou dat een verdragsbreuk zijn. De Romeinen worden ongerust en sturen een gezantschap naar Carthago. Hannibal is de Ebro echter nog niet over en dus verwijst men naar het “oude” geval van Saguntum. Carthago verwijst naar het verdrag van 241. Bij de Romeinen gaat het echter niet om Saguntum, maar in feite om de Ebrogrens. De Romeinen kunnen via Saguntum echter wel hun oorlogsverklaring “rechtvaardigen”. De consuls hebben geen haast. Sempronius lijkt zelfs de invasie van Afrika uit te stellen naar het volgende jaar. Scipio heeft wel degelijk enige last van de Bojer-opstand.
Waar heeft de droom van Hannibal plaats gevonden?
Vlg.Zonaras aan de Ebro
Vlg Cicero te Saguntum
Vlg.Livius Nieuw Carthago/Onussa/Ebro?
Scullard gelooft in Onussa (Peniscola?) nog voor de Ebro werd bereikt.
Omstreeks deze tijd moet Hannibal geweten hebben van de oorlogsverklaring en dat kan dus niet de oorzaak zijn van het feit, dat Hannibal plots overtapt op plan B: tocht over de Alpen. Hij blijft zo lang mogelijk (2 maanden) in Catalonië om de Romeinen zand in de ogen te strooien. Hij laat hen in de waan, dat het hem gaat om Catalonië als landingsplaats voor de Romeinen uit te schakelen. Pas op het laatste moment (wanneer een tocht over de Alpen nog mogelijk is) komt de snelle opmars. Daarvoor heeft hij vanuit Catalonië verbinding gezocht met diverse Keltische stammen om de weg vrij te maken.
LA TRAITÉ D’HASDRUBAL ET LA RESPONSABILITÉ DE LA DEUXIÈME GUERRE PUNIQUE: J.CARCOPINO, Revue des Études Anciennes 55, blz 276 1953
Hij ziet de Jucar (=Tader) als de Ebro.
PUNICA FIDES: J.H.THIEL 1954?
Deze
uitdrukking werd door de Romeinen gebruikt om in volkenrechterlijke zin de
houding van de Carthagers te benoemen van verdragsbreuk en oorlogsschuld. Dit
in tegenstelling tot de fides Romana.
De Carthagers zijn echter foedifragi
(Cicero Off.I.12) en Hannibal is de perfidia
quam Punica (Liv.XXI 4,9). Er zitten vele verdraaiingen in de klassieke berichtgeving.
• maar de tweezijdigheid van het Ebro-verdrag komt wel tot uiting bij Appianus in Iber.27.
• Aan de andere kant levert Polybios ons vele vraagtekens met:
II 13,7: Carthagers mogen niet over de Ebro (dus eenzijdigheid).
III 30,1 de suggestie, dat Rome en Saguntum al voor 226 een verdrag hadden.
III 30,3 Saguntum zou ten noorden van de Ebro liggen (ook bij App.Iber 15).
III 15,3 De suggestie, dat Saguntum ten noorden van de Ebro ligt.
Het doel van deze vervalsingen is om de oorlog in Rome te verkopen aan het gewone volk?
Saguntum geeft hetzelfde beeld als bij Messana en Sardinië. Rome intervenieert telkens in het gebied van Carthago met de smoes van de fides.
Bij Saguntum heeft Hannibal het recht geheel aan zijn zijde. Het zijn de Romeinen, die het Ebro-verdrag schenden.
UNTERSUCHUNGEN
ZUR VORGESCHICHTE DES ZWEITEN PUNISCHEN KRIEGES:P.BENDER
Dissertatie, Hamburg, 42 1954Hij bestudeert vooral de rol, die de Kelten hebben gespeeld.
De overschrijding van de Ebro is de reden van de oorlogsverklaring en niet Saguntum. Hij wil slechts het gebied Catalonië veroveren.
THE TREATY WITH
SAGUNTUM: T.A.DOREY
Humanitas 8/9 1959-1960♦ In III 22-30 heeft Polybios het over de verdragen. In III 30 wordt gezegd, dat Saguntum benoorden de Ebro ligt. Het Romeins gezantschap in de Carthaagse senaat benut dit foutieve argument niet.
♦ In hoeverre was Saguntum eigenlijk van belang voor Rome? Was er en echt bondgenootschap? Nee, want dan wacht je geen heel jaar met ingrijpen en bovendien zegt Polybios (III 30,1-2): er was een fides en geen foedus. Dorey vermoedt, dat Saguntum zich in 220/219 in staat van deditio bevond. Badian stelt, dat Saguntum via beneficium (scheidsrechterlijke uitspraak) aldus in de fides belandde., maar Dorey stelt, dat Polybios hier voor Saguntum uitdrukkingen gebruikt, die dedere in fidem betekenen. De directe verantwoordelijkheid, die uit een deditio ontstaat, maakt het mogelijk om een oorlogsverklaring te gaan uitspreken.
HANNIBAL:G
AUDISIO
40 Parijs, 1961Hij let meer op de Afrikaanse component.
W de Haan/Standaard boekhandel 1961. i.e.v.v.H.J.Harting. De
subtitel suggereert het nodige! Niettemin valt de inhoud erg mee. Historische biografie.
Lamb valt terug op oude thema’s. De Tyrrheense zee en de Adriatische zee zijn “mare clausum” geworden door de Romeinen in de voorafgaande decennia. De opmars in de Povlakte. Er volgt een bondgenootschap met Massalia. Dan wordt er ook nog eens een proctectoraat opgeëist over Saguntum. Voor Hannibal is de expansie naar alle zijden onmiskenbaar duidelijk. Hasdrubal heeft met het Ebro-verdrag weliswaar enige tijd gewonnen, maar nu zijn de grenzen bereikt van het Spaanse rijk van Hannibal. Lamb zet een Spaanse Hannibal neer met een hellenistische achtergrond, die tot de aanval overgaat, zodra zijn eigen rijk wordt bedreigd.
PROFILS DE CONQUÉRANTS
GRANDEUR ET FAIBLESSES
D'HANNIBAL:CARCOPINO Flammarion 1961
Hij gaat er van uit, dat de Jucar de (kleine) Ebro is in de oudheid. Op deze manier is het gemakkelijk om Carthago, maar vooral Hannibal de schuld in de schoenen te schuiven.
Hannibal wordt tot opperbevelhebber uitgeroepen door het leger en dat wordt door senaat en volk goedgekeurd. Hiermee was hij in een positie om te handelen naar eigen goeddunken. Zijn rancune t.a.v. de Romeinen was nu helemaal niet meer te temperen. De Romeinen zien hem dan ook als een oorlogscrimineel.
HANNIBAL:W
HOFFMAN
Gôttingen vanaf blz 35 1962Hannibal is de protagonist van de belangen van zijn staat. Hoffmann geeft vooral de Hellenistische conceptie weer. Het Ebro-verdrag geeft Hasdrubal een adempauze, waardoor hij verder kan gaan met de opbouw van zijn wingewest.
Jaar 221: het leger benoemt na de vermoording van Hasdrubal zelf zijn nieuwe opperbevelhebber en dat is Hannibal. De senaat van Carthago slikt die benoeming, alhoewel het gebruikelijk was, dat Carthago zelf zijn generaals en admiraals aanstelde. Hannibal verovert de hoofdplaats Althaia/Cartala van de Olcaden in de late zomer.
Jaar 220: Veldtocht langs Merida naar Salamanca en Zamora in het gebied van de Vaccaeërs. Terug via het gebied van de Carpetanen en slag aan de Taag. De bannelingen uit Saguntum willen terug en zij worden daarbij ondersteund door de Torboleten. Voor het begin van de winter komt er een Romeins gezantschap om polshoogte te nemen. Hannibal wijst scherp de Romeinse eisen (handen af van Saguntum en niet over de Ebro) af. Hij kan een Romeinse voorpost hier niet dulden. Het zou het gevaar van domino-effect in zich kunnen houden. Er gaan boden naar Carthago en even later ook het Romeins gezantschap. De senaat van Carthago geeft Hannibal echter de volmacht om naar bevind van zaken te handelen. Voor Hannibal gaat het om:
1.het zeker stellen van de erfenis van zijn vader;
2.het zeker stellen van de heerschappij over Spanje;
3,het handhaven van zijn eigen machtstelling.
Het belang van Carthago komt eigenlijk maar op de laatste plaats.
Jaar 219:De stilte tijdens het beleg van Saguntum ziet Hannibal als een teken van zwakte. Na Saguntum volgt de volgende stap: de veroveringvan Catalonië om iedere verder interventie van Rome in Spanje uit te sluiten. De toepenuitwisseling tussen Spanje en Afrika is bedoeld om zijn partijgenoten in Carthago te ondersteunen. Tegelijk breidt hij zijn Keltische contacten uit.
Jaar 218: in mei vertrekt Hannibal naar het noorden. Rome wordt ongerust. Wordt Massalia bedreigd? Het prestige van Rome komt in het geding. Er gaar een gezantschap naar Carthago. De oorlogsverklaring. In Carthago heeft men, althans de meesten, niet in de gaten, dat het niet in eerste instantie een oorlog is tussen Rome en Carthago, maar tussen Rome en het Spaans rijk van Hannibal. In de meeste Carthaagse ogen is hij niet de usurpator, maar meer de redder van de staat.
Astin is van mening, dat Saguntum een sleutelrol speelt. Polybios en Cato stemmen daarover met elkaar overeen. Deed Hannibal nu de aanval op Saguntum opzettelijk om de oorlog te ontketenen, of wilde hij de Romeinen slechts voor zijn, zodat zij daar geen steunpunt zouden ontwikkelen?
Tussen het informele Ebro-verdrag (226) en de relatie Saguntum/Rome (219) zit een schijnbare tegenstelling.
Een nieuwe hypothese:
1.Hoffmann: de overschrijding van de Ebro was de aanleiding voor de oorlog en niet Sagunto (dat werd er met de haren bijgesleept ter rechtvaardiging).
2.Scullard: het vertrek uit Nieuw Carthago met de grote legermacht is de aanleiding. De Ebro is nog niet overschreden; dus wordt de oude koe Saguntum uit de sloot gehaald.
T.A.Dorey is tegen deze nieuwe hypothese en Astin vult dit aan.
Opvallende zaken:
☻ Polybios maakt Chaireas en Sosylos wat belachelijk, wanneer hij ten stelligste ontkent, dat er in de senaat een debat plaats vond over een oorlogsverklaring na de val van Saguntum.
☻ Pol.III 20,1-7: Gezanten gaan direct naar Carthago, want hoe zou er nog een debat kunnen zijn, als een jaar eerder al Hannibal op een dergelijke manier de wacht was aangezegd?
☻ Het gezantschap bestaat uit “maiores natu” (M.Livius + L.Aemilius), dus voorname mensen (de consuls van 219) en de uitspraak van oorlog aan Carthago wordt wel degelijk als zeer ingrijpend gevoeld (vertrek gezanten eind maart 218).
♥ Opmerking; de datering van de Juliaanse kalender is 2 maanden eerder. In 217 treden de nieuwe consuls c.15 maart aan. In 233 is dat nog pas c.1 mei. Hoe is het in de periode daartussen in?
♥ Beleg Saguntum in 219: april-november of mei-december? In het laatste geval weet Rome pas van de val van Saguntum in januari 218. Volgens Polybios begint het beleg van Saguntum als de consuls uit Rome onderweg zijn naar Illyrië.
♥ Als de oorlogsverklaring eind maart werd uitgedragen, waarom duurt het dan nog bijna 4 maanden, voordat de consuls te werkelijke acties overgaan? Natuurlijk is er een voorbereidingstijd nodig, maar dat verklaart niet deze hele periode. Ook was er nog een opstand van de Bojer, die gedempt moest worden. Scipio moet daarvoor een legioen verplaatsen. Dat geldt niet voor Sempronius. Beide consuls vertrekken in augustus. Deze overwegingen leiden tot de conclusie, dat de oorlogsverklaring mogelijk pas in mei/juni plaats vond.
En toch verklaarde Rome de oorlog reeds in maart 218, want:
1.de zwaarte van het gezantschap met ex-consuls en dus dicht bij het einde van hun ambtsperiode (flinterdun argument);
2.Consensus in bronnen, dat er een directe samenhang bestond met de val van Saguntum (dun argument);
3.Polybios vermeldt, dat Hannibal wist van de oorlogsverklaring, toen hij uit Nieuw Carthago vertrok (III 34,7).
{hij kan zijn leger nagereisd zijn!}
♦ In III 22-30 heeft Polybios het over de verdragen. In III 30 wordt gezegd, dat Saguntum benoorden de Ebro ligt. Het Romeins gezantschap in de Carthaagse senaat benut dit foutieve argument niet. Het Ebro-verdrag is nooit geratificeerd, zeggen de Carthagers, maar daarmee geven ze wel toe, dat het relevant had kunnen zijn. Wellicht is er nog een andere overschrijding van de Ebro? {aan de bovenloop?}.
♦ In hoeverre was Saguntum eigenlijk van belang voor Rome? Was er en echt bondgenootschap? Nee, want dan wacht je geen heel jaar met ingrijpen en bovendien zegt Polybios (III 30,1-2): er was een fides en geen foedus. Dorey vermoedt, dat Saguntum zich in 220/219 in staat van deditio bevond. Badian stelt, dat Saguntum via beneficium (scheidsrechterlijke uitspraak) aldus in de fides belandde., maar Dorey stelt, dat Polybios hier voor Saguntum uitdrukkingen gebruikt, die dedere in fidem betekenen. De directe verantwoordelijkheid, die uit een deditio ontstaat, maakt het mogelijk om een oorlogsverklaring te gaan uitspreken. Astin: Polybios beroept zich hier echter op afhankelijke en onzekere bronnen en dus is het bewijs dun.
♣ De Carthagers zien de Romeinse scheidsrechtersrol wel, maar gaan niet akkoord met het resultaat. Hannibal protesteert ook tegen het feit, dat enige pro-Carthaagse Saguntijnen zijn terechtgesteld. Wellicht hebben de Saguntijnen aan een dedictio gedacht, maar daar moest Rome nog over beslissen. Tot dan toe was de relatie Rome en Saguntum nog informeel: fides en geen deditio.
A.de interventie van Rome in Saguntum kon, want:
- Saguntum is onafhankelijk
- Hannibal had nog geen claim gelegd
- Geen aantasting Ebro-verdrag (de rechtspraak is niet-militair)
- Romeinen geven geen garantie af (geen bondgenootschap).
B.De Torboleten vragen om assistentie. Hannibal moet daar wel op ingaan, want:
- argwaan tegen elke Romeinse activiteit zo dichtbij
- Torboleten staan onder Carthaagse bescherming
- Bij niet handelen, zou dat slecht vallen bij andere Spaanse stammen.
C. Saguntum vraagt de Romeinen om hulp. Welke mogelijkheden heeft Rome?
- Rome heeft geen verplichting en behoeft niet te handelen
- Saguntum onder Hannbal is geen bedreiging voor Rome
- Rome heeft wel een morele plicht en zou tenminste op diplomatiek vlak wat moeten doen
- Bij niet handelen krijgt het imago van Rome bij anderen een flinke deuk.
D. Rome stuurt daarom een gezantschap en waarschuwt Hannibal. Welke mogelijkheid heeft Hannibal?
- niets doen, maar dan neemt de Romeinse invloed toe en wordt het imago bij de Spaanse stammen aangetast.
- Snel ingrijpen versterkt de Carthaagse positie en dat kan Rome weerhouden van een militaire interventie.
E.Hannibal valt Saguntum aan. Welke opties heeft Rome?
- Saguntum kan de belegering wel doorstaan, dus Rome hoeft zelf nog niet in te grijpen
- Rome is net in Illyricum bezig, dus heeft het nog niet de mogelijkheid om zelf in te grijpen
- {Oorlogsverklaring nu, kan al een Carthaagse aanval ontlokken, terwijl de consuls in Illyrië zijn}
Saguntum valt na 8 maanden. Reactie?
- een nieuwe golf van verontwaardiging
- het gaat om het vertrouwen in Rome bij anderen
- de openbare mening draait
PARADOX: Rome trekt ten strijde vanwege de verovering van een stad aan wie het in eerste instantie de hulp ontzegde.
HANNIBAL:K
CHRIST (Zur beurteilung)
Hist.17 ‑ 1968 1974Darmstadt Wissenschaftliche Buchgesellschaft
Hij zet al vele meningen op een rij van Polybius via Machiavelli tot en met Toynbee. De eindconclusie is, dat iedere terugblik faalt, want er is geen verhaal van hemzelf. De inscripties op het Lacinische voorgebergte, de optekeningen van Sosylos en Silenos zijn verloren gegaan. De grote beslissingen blijven over Saguntum, over de Alpen en Italië als oorlogsgebied. Een ware persoonlijkheidsanalyse is echter voor een historicus niet mogelijk.
VIE ET MORT DE CARTHAGE
G‑C + C.Picard,
Librairie Hachette, Paris 1970. Incl. een 1970chronologie, diverse foto's! Diverse gewaagde uitspraken. Blz 229 e.v.
Picard gaat eigenlijk niet diep in op de z.g. schuldvraag, maar geeft in algemene bewoordingen de voornaamste feiten van de jaren 221-218 weer, zonder zich met al te exacte chronologie bezig te houden. Hij geeft wel een uiterst interressante opmerking in dit verband, namelijk, dat de oorlogsschuld in 221 aan Rome wordt afgelost. Dat was zo’n 200 talenten per jaar, ofwel 5-6 miljoen franse franken in 1970 na Chr. Nu kon Carthago dat ook gemakkelijk, want de opbrengst van de Spaanse mijnen was een veelvoud daarvan. Is het toeval, dat met het wegvallen van de Carthaagse afbetaling er opeens weer moeilijkheden ontstaan tussen Rome en Carthago, of werd Saguntum gewoon door de Romeinen gepland?
Hannibal blijft een geheimzinnig figuur, die in de Antieke geschiedenis eigenlijk niet goed te plaatsen is.
Errington levert het meest nuchtere oordeel tot dan toe. Hij wijst de haat-theorie af.
ZUR
VOORGESCHICHTE DES ERSTEN UND ZWEITEN PUNISCHEN KRIEGES: Fr.HAMPL
In: Aufstieg und Niedergang der
Rômischen Welt (H.Temporini) blz 433 1972Weltpolitik versus agrarische conservatieven in de Romeinse senaat.
De Ebro was een demarcatielijn, waar Hasdrubal best blij mee was, want hijzelf had nog slechts posities, die heer ver zuidelijk van de Ebro lagen. Van Saguntum kan gezegd worden, dat de enige zekerheid is, dat er een of andere relatie met Rome aanwezig was. De stilte in 219 in Rome wordt niet verklaard, doordat er een Illyrische oorlog aan de gang was, maar door de wens van een groot deel van de Romeinse senaat om Rome en Carthago in een zodanige positie te krijgen, dat de oorlog onvermijdelijk werd en dat zo de Carthaagse veroveringen in Spanje konden worden overgenomen. Men delibereert alleen nog over de vorm en inhoud van het ultimatum, dat hoe dan ook door Carthago moet worden afgewezen. Men heeft Saguntum al afgeschreven, maar heeft een veel groter doel voor ogen => Spanje.
Hij wijst op het feit, dat Polybios nog met ooggetuigen kon praten en dat ook deed, zelfs van beide zijden.
Latere schrijvers laten de bewijzen besmet raken door de wens om de interventie door de Romeinen te Saguntum te rechtvaardigen. Voorts is interressant, dat hij een dagboek van de grote mars van Hannibal presenteert:
8 juni
|
Vertrek
|
15 juli
|
Over de Ebro
|
16 juli
|
Naar Emporion
|
29 augustus
|
Naar de
Pyreneeën
|
17 september
|
Van de kust
naar de oversteekplaats over de Rhône
|
20 september
|
Bij de
oversteekplaats aan de Rhône
|
25 september
|
De feitelijke
oversteek
|
26 september
|
Ruitergevecht
|
27 september
|
De
olifantenoversteek
|
30 september
|
Bij het
“eiland”
|
5-14 oktober
|
Langs de
rivier
|
14 oktober
|
Begin
beklimming
|
16 oktober
|
Gevecht met
de Allobrogen
|
23 oktober
|
Hinderlaag
|
1 november
|
Aan de top
|
8 november
|
In de
Povlakte
|
THE PUNIC WARS: BRIAN CAVEN.
London 1980De rol van de opstand van de Bojer en Insubriërs had wel degelijk een groot gevolg voor de oorlogsvoorbereidingen van de Romeinen. De 12.000 kolonisten in Cremona en Placentia moeten vluchten naar Mutina. Dat wordt ook al belegerd en Manlius probeert Mutina te ontzetten. Hij loopt echter in de val bij Tannetum. Nog een extra legioen moet komen om de zaken terug te draaien. Dit alles heeft tot gevolg, dat er wel degelijk vertraging optrad in het gereed maken van de Romeinse expeditie naar Spanje. Een ander gevolg is, dat Hannibal zich opeens haast om zijn bondgenoten in de Povlakte te hulp te schieten. Hij gaat dus al in 218 over de Alpen, daar waar hij dat pas in 217 had willen doen. Het jaar 218 was oorspronkelijk gereserveerd voor de pacificatie van Catalonië (en misschien een aanval op Massalia?).
DIE KARTHAGER: HUSS
W.Huss. Verlag C.H.Beck. München. 1985
- 1990Zeer uitgebreid overzicht en nauwkeurige optekening van de geschiedenis van de Carthagers. Zeer goed gedocumenteerd. De verschillen tussen Livius en Polybios:
Volgens Livius II 21-24 ontvangt Hannibal het gezantschap van P.Valerius Flaccus en Q.Baebius Tamphilus in de winter van 220/219 niet. Volgens Polybios III 15,3 wel. De Saguntum clausule komt voor bij Livius XXI 2,7. Volgens Huss is er alleen maar sprake van een amicitia. Het oorlogsgezantschap plaatst Polybios (III 20,6) aan het einde van het jaar 219. Livius (XXI 17-18) echter zegt, dat het pad ging bij de ambtsaanvaarding van de nieuwe consuls (dus na 15-03-218).
HANNIBAL: J.SEIBERT
Darmstadt 1993Hij ontmaskert de kwalifikaties, die aan Hannibal zijn toegeschreven, zoals de gruwelijke, de hebzuchtige, de godloze, trouwloze en de oorlogszuchtige. Van redder werd Hannibal tenslotte tot doodgraver van zijn stad. Door zijn optreden kan hij ironisch genoeg gezien worden als de katalysator voor de inrichting van het Romeinse imperium.
In zijn huis aan de zee bij Libyssa schijnen zijn laatste woorden te zijn geweest: “We zullen het Romeinse volk van een lange zorg bevrijden, omdat ze geloven, dat het te lang duurt om op de dood van een oude man te wachten.” Maar het is tekenend, dat ook op het eind van zijn leven er weer diverse versies van dat eind opduiken. Zelfs over zijn doodsjaar bestaat verschil van mening. Livius houdt het op 183, Polybios op 182 en een onbekende bron Sulicius Blitho noemt het jaar 181.
HANNIBAL: LANCEL
Eine Biographie. Serge
Lancel i.e.v.v.Bernd Schwibs, Artemis & Winkler, Düsseldorf/Zürich 1998.i.e.v.v.Bernd Schwibs.
Het is fout om er van uit te gaan, dat de Punische oorlogen het gevolg zijn van het optreden van de Barciden, zoals Livius vooral in gang gezet heeft met zijn opmerkingen:
XXI 1,5: “Het verlies van Sicilië en Sardinië maakte, dat deze eerzuchtige mannen geen rust meer vinden.”
XXI 2,2: “Als Hamilcar langer geleefd had, dan zouden de Puniërs onder zijn leiding hun wapens naar Italië hebben gedragen, zoals zij het nu onder Hannibal deden.”
1e gezantschap 231: informatie over de plannen van Hamilcar (Cassius Dio frag.46). Deze opmerking wordt echter wel ongeloofwaardig geacht {maar is dat wel zo?}
2e gezantschap zomer of herft 226: Het was de Carthagers verboden om “de Ebro [...] gewapenderhand [te] overschrijden (Pol. II 13,7). Is de IBER el de Ebro? Waarom wil Rome eigenlijk dit verdrag? Volgens Polybios (II 22, 9-11) vanwege de dreiging van de Galliërs. Picard (1967, blz 94) wijst er echter op, dat de Galliërs pas in 225 over de Apenijnen kwamen.
De kwestie Saguntum. Polybios (III 30,1) stelt, dat enige jaren voor Hannibal Saguntum zich onder bescherming van Rome stelde. Wat is enige jaren? Voor of na het Ebro-verdrag? En heeft Rome die bescherming ook werkelijk toegezegd?
Begin 221 wordt Hasdrubal vermoord. Hannibal is dan 26 jaar. Is het beeld te Volubilis de beeltenis van Hannibal? Op munten van de Barciden komen we vrijwel hetzelfde beeld tegen! Maar op die munten staan volgens E.S.Robinson wellicht alleen goden. Dus is het toch Juba II?
Verschil: Hannibal neemt in Althaia (Pol), of Cartala (Liv).
Beide schrijvers zijn het eens over de conclusie, dat eind 220 er geen enkele stam was in Iberia, die zich tegen Hannibal durfde te verzetten (Pol.III 14,9 + Liv. XXI 5,17).
De ligging van Saguntum.
Bepaald vreemd is de opmerking van Polybios (III 30,3), dat de aanval op Saguntum door Hannibal in strijd is met het Lutatius en het Ebro-verdrag. T.a.v. het laatste: dacht Polybios, dat Saguntum ten noorden van de Ebro lag? Dit kan niet, want Polybios heeft zelf Hispania door gereist. Overigens zegt Appianos (Hispaniensis 7,1) ook, dat Saguntum tussen de Ebro en de Pyreneeën ligt. Hebben we dan met een andere Ebro te maken? Polybios (III 6,1-2) zegt over de oorzaak van de oorlog:
1.verdragsbreuk Carthago door het beleg van Saguntum;
2.overschrijding van de door de inheemsen genoemde rivier de Iberos {een andere dan de Ebro?}.
Livius (XXI 5,17) heeft het echter duidelijk in beeld: Saguntum ligt over de Iberos {vanuit Romeins zicht: dus ten zuiden ervan}.
Chronologie.
Livius perst vervolgens gebeurtenissen uit 1 ½ jaar tijd samen in enige weken na 15-03-218. Hij ziet, dat er iets niet klopt en belooft daar later op terug te komen. Hij doet dat echter niet {want dan zou de perfide rol van Rome aan het daglicht komen}. Dat doen ook anderen, zoals Silius Italicus (II 391), die stelt, dat het Romeinse gezantschap met de oorlogsverklaring nog voor de val van Saguntum aankomt.
Livius zit ook al mis met de Turdetanen, die hij verward met de Turboloten (App.Hisp.10).
Hoe is het dan werkelijk gegaan volgens Lancel?
◘ Nog t.t.v.Hasdrubal is er een partijstrijd aan de gang in Saguntum. Saguntum wil onder de bescherming van Rome komen (Pol.III 30,2). Dit kan in de zomer/herfst van 223 gebeurd zijn.
◘ In 221 en 220 vinden de veldtochten plaats van Hannibal het binnenland in.
◘ In de winter van 220/219 stuurt Saguntum gezanten naar Rome: volgens Livius (XXI 6,2) één gezantschap en volgens Polybios (III 15,1) meerdere keren. In response daarop komt er een Romeins gezantschap naar Hannibal met de eisen over Saguntum en de Ebro. Hannibal geeft hierop een ironische reactie op de wijze, zoals de Romeinen zelf gedaan zouden hebben (Pol. III 15,7): “Dit is een verdragsbreuk, die ik niet onverschillig kan aanzien, want het is bij de Carthagers van oudsher de gewoonte om niemand, die onrecht wordt aangedaan, bescherming te onthouden.”
◘ De Romeinse gezanten gaan door naar Carthago (Pol.III 15,12).
◘ Het beleg van Saguntum begint en de Illyrische kwestie gaat opspelen.
Hannibal raakt gewond door een spies, wanneer hij te dicht bij de muren komt . Volgens Livius sturen de Romeinen dan een gezantschap o.l.v. P.Valerius Flaccus. Hannibal ontvangt dit gezantschap niet en de gezanten gaan door naar Carthago. In de senaat van Carthago houdt Hanno dan een rede tegen Hannibal (Liv.XXI 10,2-13). Onderwijl keert Hannibal zich tegen de Oretani en de Carpetani. Volgens Silius Italicus brengt hij van deze veldtocht een mooi schild terug (Punica II 395-456).
◘ Saguntum valt eind herfst 219. De notabelen gaan op in een vlammenzee (Augustinus, De staat van God III 20).
◘ Er volgt een heftig debat in de senaat van Rome (Sosylos+Chareas), maar dit wordt door Polybios ontkend. Volgens Silius Italicus (I 675-694) en Livius (XXI 6,5-6) zou dit tijdens het beleg van Saguntum hebben plaats gevonden en volgens Zonaras (8,22 Cassius Dio volgend) pas na de val van Saguntum. De Fabii worden langzaam overvleugeld door de Aemilii en de Scipiones.
◘ Oorlogsgezantschap bestaat uit:
M.Fabius Buteo: leider en wil nog onderhandelen;
L.Aemilius Paullus: consul van 219 en wil de oorlog;
M.Livius Salinator: consul van 219 en wil de oorlog;
C.Licinus
Q.Baebius
De onbekend gebleven Carthaagse woordvoerder toont overduidelijk de onrechtmatigheid aan van de Romeinse bemoeienis. Daarop worden de Romeinse gezanten stil en weten niets anders te doen dan uit een plooi van hun toga de oorlog tevoorschijn te toveren. De Aemilii en Cornelii Scipiones hebben hun zin. Het gaat hen niet om wraak voor Saguntum, maar zij willen de macht en rijkdom van Carthago in Afrika en Spanje overnemen.
◘ Inmiddels heeft Hannibal zijn voorbereidingen gestart voor de grote tocht en contacten gelegd met de Keltische stammen.
◘ In de winter van 219/218 hoort Hannibal van de Romeinse oorlogsverklaring in Nieuw-Carthago. Hij wisselt strijdkrachten uit tussen Spanje en Afrika. De Romenen sturen ook gezanten naar de Keltische stammen, maar ervaren, dat Hannibal hen al voor is geweest.
◘ Volgens Livius (XXIV 41,7) is Hannibal gehuwd met een prinses van Castulo. Volgens Silius Italicus (Punica III 97-105) heet zij Imilce (MLK) en heeft een zoon. Hannibal stuurt hen vanuit Gades naar Carthago. Hijzelf een pelgrimstocht naar Melqart van Gades. De nulla religio van Livius klopt niet.
◘ Hannibal vertrekt eind april/begin mei uit Nieuw-Carthago -> droom te Onussa.
Polybios
|
Voetvolk
|
ruiterij
|
lokatie
|
Tijd
|
III 35,1
|
90.000
|
12.000
|
Nw.Carthago
|
Begin Mei
|
III 35,7
|
50.000
|
9000
|
Pyreneeën
|
Eind juli
|
III 60,5
|
38.000
|
8000
|
Rhône
|
Eind augustus
|
III 56,4
|
20.000
|
6000
|
Povlakte
|
oktober
|
EEN SAMENBUNDELING VAN ALLE BRONNEN EN MENINGEN:
===================================================Hierbij wordt wel in gedachten gehouden, hoe Hannibal na 201 reageerde. Hij kan natuurlijk veranderd zijn in al die jaren, dat hij in Italië verkeerde. Daar ga ik niet van uit. Hannibal was de dienaar van zijn staat, zoals hij dat toonde na 201. Verder laat ik Livius een belangrijkere rol spelen, ondanks zijn Romeinen-vriendelijke verhalen. Hij verraadt tussen de regels toch veel.
241
Het Lutatius
verdrag wordt afgesloten: Einde 1e Punische oorlog. Begin van de
huurlingenopstand.
Klopt het beeld
van haat-eed-aanvalsplan t.o.v. de Romeinen van Hamilcar wel? Het is zeer de
vraag, want:- waarom wordt de vloot dan niet ook uitgebouwd?
- Hamilcar maakt met Lutatius het vredesverdrag.
- Hamilcar trekt zich in eerste instantie terug op zijn landgoed.
Was Rome altijd al van plan om de wereld te veroveren? Ook dat is maar zeer de vraag, want
- huurlingen worden in 241 door Romeinse kooplui bevoorraad, totdat de senaat van Rome dat verbood!
- De familie Fabii ging uit van de gedachte om het bij Italië te laten.
240
De
huurlingenopstand sleept zich voort en wordt steeds onverzoenlijker.
239
Ook Sardinië is
bij de huurlingenopstand betrokken geraakt.
238
Het perfide
Rome stelt Carthago voor een voldongen feit: afstand doen van Sardinië en een
extra oorlogsschatting betalen, of anders is het oorlog. Carthago kan niet
anders doen dan maar accepteren.
Rome heeft dus
in 238 al een verdragsbreuk gepleegd bij de annexatie van Sardinië. Het verbond met Massalia wat later bracht met zich mee, dat ook Rhodae en Emporiae beschermd dienden te worden. Tenslotte kwam er nog veel later de relatie met Saguntum, wat alles op scherp zette.
De politieke
situatie te Carthago (239‑219).
---------------------------------------------------In die tijd zijn er twee grote stromingen merkbaar, die voor het gemak met oorlogs‑ en vredespartij kunnen worden aangeduid. In werkelijkheid lag de zaak en het onderscheid veel complexer.
De oorlogspartij wilde in principe géén oorlog, maar zag in dat dat op den duur onvermijdelijk zou zijn met een staat als Rome. Hamilcar, Hannibal en Hasdrubal zijn de leiders van die stroming en zij trachten diverse hervormingen door te voeren. De oorlogspartij is dus tevens een reformistische beweging en hun aanhangers worden vooral gevonden bij het gewone volk en de volksvertegenwoordiging.
De vredespartij wordt aangevoerd door Hanno en die partij is de mening toegedaan, dat verder bloedvergieten geen zin heeft, omdat men zich bij voorbaat kansloos acht tegen Rome, of, en dat is waarschijnlijker, omdat men denkt in de schaduw van het Romeinse rijk nog een plaats te kunnen hebben, net zoals Phoenicië in de schaduw van het Perzische rijk. Mogelijk denkt men nog sluw te kunnen onderhandelen en/of door omkoping toekomstige strijd te kunnen vermijden. De meeste aanhangers van Hanno vinden we in de Raad van Ouden, ofwel van 104. Het is gewoon de conservatieve adel, die eeuwenlang de macht heeft bezeten en die steeds meer te maken krijgt met een zelfbewuste volksvertegenwoordiging. De positie van de adel wordt wankel en hun bezittingen lopen gevaar. Ten koste van alles willen zij dat beschermen en daarbij gaan zij zelfs zover, dat sommige Carthaagse bestuurders in contact gaan staan met leden van de Romeinse senaat. Het grenst aan landverraad.
Grote politieke hervormingen worden door de partij van de Barciden niet doorgevoerd, omdat dat Rome teveel zou alarmeren. Wel werd bijvoorbeeld eerder Hanno afgezet en kreeg Hamilcar Barcas het bevel over het leger in Noord‑Afrika. De oorlogspartij wint steeds meer veld in Carthago en het zijn steeds meer de 'stadhouders' in Spanje, die de politiek van Carthago gaan bepalen. Sprey * gaat zelfs zover om die positie van de Barciden te vergelijken met die van de Oranje's t.o.v. de Staten Generaal in de Nederlanden in de 15e en 16e eeuw n C.
* Zie:Dr.K.Sprey, Hannibal, 1947, Servire, Den Haag, blz.37.
De eed.
--------In dit jaar valt de overgeleverde eed, die Hamilcar zijn zoon (en anderen!) afnam om nooit een vriend te worden van de Romeinen. Hannibal zou daar later bij Antiochos over reppen. Volstrekte zekerheid daarover bestaat niet, maar het voedt wel de haat-theorie, die de Barciden zouden hebben t.o.v. Rome. Natuurlijk was de afloop van de 1e Punische oorlog teleurstellend en was de roof van Sardinië iets om verbolgen over te zijn, maar het zijn geen beweegredenen om zodanige acties te ondernemen, dat de existentie van hun stadsstaat gevaar zou gaan lopen. Integendeel: De Barciden gaan de andere richting uit: verweg van Rome naar een land, dat voor Rome nog vrijwel niet bekend en nog nauwelijks bereikbaar was.
In 238 sticht Rome ook een stevige marinebasis aan de monding van Arno. De leiders van de Bojer zijn Atis en Galatis en zij roepen op tot de strijd tegen Rome, dat Picenum aan de Adriatische kust inmiddels onder de voet heeft gelopen.
237
Hamilcar Barcas
is met het leger vertrokken naar Zuid-Spanje. Hij zoekt compensatie voor het
verlies van Sicilië en Sardinië.
Was er dan dus
toch de anti-Romeinse houding van Hamilcar t/m/ Hannibal met een vooropgezet
aanvalsplan?Maar hoe zit het dan met de verwaarloosde vloot. Hamilcar dichtte de vloot slechts een secundaire rol toe. Had hij reeds toen het Alpenplan in gedachten en moest Hannibal het gaan uitvoeren? De ironie is, dat de Romeinse vloot de komende 2e Punische oorlog juist zal gaan beslissen. Het zou dus een grote vergissing van Hamilcar zijn geweest. Heeft Hannibal de zwakke plek in het mogelijke plan van zijn vader gezien? Hamilcar doet de voorbereidingen. Hasdrubal laat de kans in 226 onbenut. Waarschijnlijk heeft Hamilcar niet de actieve oorlogswil meer t.o.v. Rome, wil Hasdrubal in vrede zijn “koninkrijk” ontwikkelen, maar Hannibal heeft wel een duidelijke oorlogswil. Dat komt door de veranderde omstandigheden.
236
Vanuit Gades
(Gadir) begint Hamilcar aan de verovering van Zuid-Spanje.
Hij verslaat
Istotaius en maakt 3000 krijgsgevangenen.De Galliërs belegeren Arminium. Het komt tot een wapenstilstand met Rome en dat is bijzonder. Gewoonlijk vecht Rome door tot het de overwinning heeft behaald. Dan krijgen de Galliërs onderling ruzie en de aanval loopt dood op de Romeinse staat.
235
In Sardinië
komt men in opstand tegen de Romeinen maar dat wordt snel de kop ingedrukt. Bij
de berichten hiervan in Carthago worden echter wel Italische kooplieden
gemolesteerd (Zonaras 18,9). Carthago haast zich om excuus aan te bieden, want
een oorlog met Rome kan men zeker nog niet aan.
234
Hamilcar maakt
Akra Leuke ofwel Castrum Album tot uitvalsbasis voor de onderwerping van ZO
Spanje met zijn vele mijnen. Zeer waarschijnlijk is dit het huidige Alicante.
233
Hannibal is nu
nog maar 14 jaar oud.
232
De Romeinen
gaan over tot een herverkaveling van de Gallische mark ten zuiden van
Ariminium, waardoor het gebied vaster in handen van Romeinse en Latijnse
kolonisten komt.
231
HANNIBAL:
LANCEL
Eine Biographie. Serge
Lancel i.e.v.v.Bernd Schwibs, Artemis & Winkler, Düsseldorf/Zürich 1998.i.e.v.v.Bernd Schwibs.
Het is fout om er van uit te gaan, dat de Punische oorlogen het gevolg zijn van het optreden van de Barciden, zoals Livius vooral in gang gezet heeft met zijn opmerkingen:
XXI 1,5: “Het verlies van Sicilië en Sardinië maakte, dat deze eerzuchtige mannen geen rust meer vinden.”
XXI 2,2: “Als Hamilcar langer geleefd had, dan zouden de Puniërs onder zijn leiding hun wapens naar Italië hebben gedragen, zoals zij het nu onder Hannibal deden.”
1e gezantschap ? 231: informatie over de plannen van Hamilcar (Cassius Dio frag.46). Deze opmerking wordt echter wel ongeloofwaardig geacht {maar is dat wel zo?}
Indien er in 231 v.C reeds een Romeins gezantschap bij Hamilcar was, dan zal men mogelijk al Saguntum bezocht hebben.
230
Hamilcar stuurt
Hasdrubal (zijn schoonzoon) naar Numidië om orde op zaken te stellen. Hasdrubal
maakt 2000 krijgsgevangnen en er sneuvelen 8000 vijanden.
De Romeinen
nemen posities in op de Albaanse kust.
229
De 1e
Illyrische oorlog.
In de winter
van 229/228 sneuvelt Hamilcar in een hinderlaag bij Helike (= wellicht Elche in
het binnenland) in het gebied van de Oretanen. Hasdrubal (zijn schoonzoon)
neemt de macht over.
228
Hasdrubal
verzamelt een leger van 50.000 man voetvolk, 6000 ruiters en 200 olifanten
(Diod.XXX 12) en verslaat de Oretanen. Hun 12 steden worden ingenomen.
Teuta van de
Illyrische zeerovers wordt aan banden gelegd.
227
Stichting van
Nieuw-Carthago.
Meer door
diplomatie dan door strijd, weet Hasdrubal het Carthaagse gebied in Spanje uit
te breiden.
226
Ebro verdrag:
2e gezantschap? zomer of
herft 226: Het was de Carthagers verboden om “de Ebro [...] gewapenderhand [te]
overschrijden (Pol. II 13,7). Is de IBER el de Ebro? Waarom wil Rome eigenlijk
dit verdrag? Volgens Polybios (II 22, 9-11) vanwege de dreiging van de
Galliërs. Picard (1967, blz 94) wijst er echter op, dat de Galliërs pas in 225
over de Apenijnen kwamen. Het is geen echt verdrag. Het werd niet bekrachtigd, maar ook niet ontkend. Het bindt alleen Hasdrubal en mogelijk Hannibal, indien hij het overneemt. Er zou een clausule voor Saguntum zijn, maar dat is een leugen om de Romeinen vrij te pleiten van hun schuld aan de oorlog. Polybius (II 13,7) zegt immers: De Ebro is de grens en over de rest van Spanje wordt niets gezegd.
Rome bevond zich in 226 in een moeilijke positie t.a.v. de Galliërs, Liguriërs en Sarden. Daarom geven zij de Carthagers de vrije hand bezuiden de Ebro.
Het Ebro-verdrag is in 226 v.C dus een vriendschappelijke overeenkomst met Hasdrubal, waarbij de wederzijdse invloedssferen worden vastgelgd. Volgens Polybios mogen de Carthagers de Ebro niet met een militaire macht overschrijden en worden er andere gebieden in Spanje niet genoemd. Er was dus in de tijd van Polybios al een polemiek gaande over de vraag of Saguntum een speciale status had.
Zo eenzijdig kan de overeenkomst niet geweest zijn. Wat stelden de Romeinen er tegenover? Waarschijnlijk, dat zij dezelfde verplichting hadden om de Ebro niet te overschrijden en dus geeft men in feite Saguntum op.
PUNICA FIDES: J.H.THIEL 1954?
Deze
uitdrukking werd door de Romeinen gebruikt om in volkenrechterlijke zin de
houding van de Carthagers te benoemen van verdragsbreuk en oorlogsschuld. Dit
in tegenstelling tot de fides Romana.
De Carthagers zijn echter foedifragi
(Cicero Off.I.12) en Hannibal is de perfidia
quam Punica (Liv.XXI 4,9). Er zitten vele verdraaiingen in de klassieke berichtgeving.
• maar de tweezijdigheid van het Ebro-verdrag komt wel tot uiting bij Appianus in Iber.27.
• Aan de andere kant levert Polybios ons vele vraagtekens met:
II 13,7: Carthagers mogen niet over de Ebro (dus eenzijdigheid).
III 30,1 de suggestie, dat Rome en Saguntum al voor 226 een verdrag hadden.
III 30,3 Saguntum zou ten noorden van de Ebro liggen (ook bij App.Iber 15).
III 15,3 De suggestie, dat Saguntum ten noorden van de Ebro ligt.
♦ In III 22-30 heeft Polybios het dus over de verdragen. In III 30 wordt gezegd, dat Saguntum benoorden de Ebro ligt. Het Romeins gezantschap in de Carthaagse senaat (in 219/218) benut dit foutieve argument echter niet. Het Ebro-verdrag is nooit geratificeerd, zeggen de Carthagers later, maar daarmee geven ze wel toe, dat het relevant had kunnen zijn. Wellicht is er nog een andere overschrijding van de Ebro? {aan de bovenloop?}.
HANNIBAL ALS STAATSMAN:J
KROHMAYER
Sybels Historisches
Zeitschrift.CIII (103) blz 237-273 1909♠ Er ligt een parallel tussen het Ebro-verdrag in 226 en het Philinos verdrag van 306. In beide gevallen waren het afbakeningen van elkaars invloedssferen:
Carthago
|
||
Philinos
306
|
Sicilië
|
Italië
|
Iberia zuid van de Ebro
|
Iberia noord van de Ebro
|
Maar wordt met de IBER ook werkelijk de Ebro bedoeld? Had Hasdrubal dat in gedachten, maar de Romeinse onderhandelaars juist niet? Of zelfs anderson?
LA TRAITÉ
D’HASDRUBAL ET LA RESPONSABILITÉ DE LA DEUXIÈME GUERRE PUNIQUE: J.CARCOPINO,
Revue des Études Anciennes 55, blz 276 1953
Hij ziet de
Jucar (=Tader) als de Ebro.Nu noemt Avienus in de 4e eeuw na Chr de Ebro inderdaad anders in de Ora Maritima (505), n.l. de flumen Oleum, maar t.t.v. Polybios in de 2e eeuw v.C heette de rivier echt de Hiberus. Er kan nauwelijks een misverstand over zijn, dat de Ebro = IBER = Hiberus.
225
HANNIBAL:VELDHEER VAN
CARTHAGO:SPREY
Veldheer van Carthago. K.Sprey. Servire Den Haag 1947. 1947Hij wijst de z.g. Revanchepolitiek af. Hamilcar streeft slechts naar een wedergeboorte van Carthago langs nieuwe wegen zonder met Rome in contact te hoeven komen. Hij stelt het Ebro-verdrag van Hasdrubal op 225 v.C, waarbij feitelijk Rome de Carthaagse veroverigen erkend en verdere expansie tot aan de Ebro toestaat in ruil voor neutraliteit van Hasdrubal.
De Galliërs vallen Etrurië binnen onder leiding van Concolitanus en Aneorestus, maar zij worden desastreus verslagen bij Telamon.
224
De Romeinen
treden op tegen de Bojer in Gallia Cisalpina.
223
De Romeinen
treden op tegen de Insubriërs in Gallia Cisalpina.◘ Nog t.t.v.Hasdrubal is er een partijstrijd aan de gang in Saguntum. Saguntum wil onder de bescherming van Rome komen (Pol.III 30,2). Dit kan in de zomer/herfst van 223 gebeurd zijn (Lancel).
De kwestie Saguntum. Polybios (III 30,1) stelt, dat enige jaren voor Hannibal Saguntum zich onder bescherming van Rome stelde. Wat is enige jaren? Voor of na het Ebro-verdrag? En heeft Rome die bescherming ook werkelijk toegezegd?
222
In een veldslag
bij Clastidium wint M.Claudius Marcellus. Cn Cornelius Scipio gelukt de inname
van Mediolanum. Een groot deel van de Povlakte is handen gekomen van de
Romeinen.
221
Hasdrubal wordt
vermoord.
FAMILIE BARCAS
Hannibal verliest in zijn leven
zijn beide strijdendebroers.Wellicht was er nog een derde broer.
Van zijn vier zussen weten we, dat een de vrouw wordt
van Bomilcar, een uitgehuwelijkt wordt aan Navaras,
een andere trouwt met Hasdrubal (de Luisterrijke) en
de laatste aan een Numidische vorst wordt gegeven.
De zus, die met Hasdrubal trouwde, stierf al spoedig.
Hoe het verder met zijn vrouw Imilce en hun enig
(?) kind ging weten we ook niet. Wellicht was dat dan
de befaamde Hamilcar in Gallia Cisalpina.
Bronnen:
Polybius
3, Livius 21‑22,27,33‑37,Florus 2, Eutropius 3, Zonaras 8, Orosius 4,
Frontinus 2, Florus 1, Appianus Hann.4 e.v.,
Polyaenus 7.
STAMBOOM
|
HAMILCAR BARCAS x ?
(ca.270‑228)
_______________________________|_______________________________
dochter
dochter Hannibal dochter dochter Hasdrubal
Mago Gisco?
xHasdr‑ x
(247‑183) x x
(240?‑207)(230?‑203) ?
bal L º Bomilcar
x 2 numid. Navaras221 | Imilce prins
| Hanno |
Sicho (officier ?
? v Hannibal)
De zoon Hanno van Bomilcar onderscheidt zich later in het leger van Hannibal. Hij is o.a. bekend van de passage over de Rhône.
Januari
Maart
April
Mei
Zie: Liv.XXI 3
Waarschijnlijk wordt in deze maand Hasdrubal vermoord. Hannibal is dan 26 jaar.
Waarom in deze maand? We zien namelijk in het vervolg van dit jaar, dat Hannibal de tijd heeft om nog een veldtocht te houden tot over de bovenloop van de Guadiana. Daar heeft hij minstens twee tot drie maanden voor nodig. Gevoegd bij het feit, dat er minstens een maand nodig was om de “erf”opvolging te regelen, dan komen we terugrekenend vanaf oktober (in winterkwartier) tot de maand mei.
Juni
Het leger benoemt na de vermoording van Hasdrubal zelf zijn nieuwe opperbevelhebber en dat is Hannibal. De senaat van Carthago slikt die benoeming, alhoewel het gebruikelijk was, dat Carthago zelf zijn generaals en admiraals aanstelde.
Juli
Vanuit Carthago‑nova neemt Hannibal de oude methode van zijn vader weer op en tracht gewapenderhand de rest van Spanje te veroveren. Hij komt ver, heel ver.
Zie: Liv.XXI 5.
Volgens Livius rukt hij eerst het gebied van de Olcaden binnen. Stormerderhand verovert en plundert hij Carthala(Althaia=Altea). Deze hoofdstad van de stam der Olcaden lag dicht bij het huidige Toledo aan de Taag.
Verschil: Hannibal neemt in Althaia (Pol), of Cartala (Liv).
September
Een groot deel van dit binnenland werd nu schatplichtig aan de Carthagers. Hierna trok het leger van Hannibal zich terug in winterkwartier bij Carthago‑nova, alwaar de soldij werd betaald en de buit verdeeld.
Oktober
Het leger gaat in winterkwartier.
November
In dit stadium horen we nog niets van moeilijkheden rondom Saguntum.
December
VIE ET MORT DE
CARTHAGE
G‑C + C.Picard,
Librairie Hachette, Paris 1970. Picard gaat eigenlijk niet diep in op de z.g. schuldvraag, maar geeft in algemene bewoordingen de voornaamste feiten van de jaren 221-218 weer, zonder zich met al te exacte chronologie bezig te houden. Hij geeft wel een uiterst interressante opmerking in dit verband, namelijk, dat de oorlogsschuld in 221 aan Rome wordt afgelost. Dat was zo’n 200 talenten per jaar, ofwel 5-6 miljoen franse franken in 1970 na Chr. Nu kon Carthago dat ook gemakkelijk, want de opbrengst van de Spaanse mijnen was een veelvoud daarvan. Is het toeval, dat met het wegvallen van de Carthaagse afbetaling er opeens weer moeilijkheden ontstaan tussen Rome en Carthago, of werd Saguntum gewoon door de Romeinen gepland?
TOEVAL OF
OPZET?
In het jaar 221
loopt de jaarlijkse betaling van 200talenten (ca.ƒ3.000.000,‑ in 1982) af aan Rome sinds
het jaar 241 telkens door Carthago gedaan. Het is naar
mijn mening inderdaad geen toeval, dat niet lang daarna de
Romeinen een aanleiding trachten te vinden om de oor‑
log met de Carthagers te heropenen. In het jaar 151 zal
zoiets zich gaan herhalen!
220
JanuariFebruari
Maart
Er zijn nog steeds geen moeilijkheden rondom Saguntum. Hannibal gaat op zijn veldtocht dit jaar ook die kant niet op.
April
Zie: Liv.XXI 5.
In de lente van dit jaar verlegde Hannibal zijn activiteiten naar de streek van de Vaccaeiers, wier steden Hermandica en Arbocala ingenomen zullen worden.
Via Merida naar Salamanca, Zamora en Toro.
Arbocala is het huidige Salamanca en deze stad verdedigde zich nog het langst.
Juni
Vluchtelingen uit Hermandica en Olcadische groepen halen dan de Carpetanen over om gezamenlijk Hannibal's leger aan te vallen, dat aan de terugtocht gaat beginnen.
Juli
Nabij de Taag overvallen ze enige onderdelen van het inmiddels terugkerende leger van Hannibal. Hannibal laat zijn leger de rivier oversteken en laat op de oever een kamp inrichten. Hij doet dat op zodanige afstand van de rivier, dat ook zijn achtervolgers de rivier op die doorwaadbare plaats kunnen oversteken. Nog steeds volgens Livius waren deze verenigde Keltiberische stammen 100.000 man sterk! Op het moment, dat deze massa zich in blinde achtervolging in de rivier stort, kwamen ook de ruiters en de 40 olifanten van Hannibal in actie. In het ondiepe water waren die sterk in het voordeel. De oversteek van de rivier werd zo een fiasco voor de Keltiberiërs. Nadien verzamelen die zich nog wel om opnieuw slag te leveren, maar nu kwam het gehele leger van Hannibal terug de rivier over en behoefde nog slechts de in paniek geraakte vijand te achtervolgen. Binnen enkele dagen was nu ook het volk der Carpetanen overwonnen.
Augustus
Op deze manier heeft de Carthaagse invloed zich uitgebreid tot aan het Cantabrische gebergte. Ongeveer tweederde van het Iberisch schiereiland is in handen van de Carthagers geraakt.
Sommige steden aan de oostkust van het Keltiberisch schiereiland met veelal een Griekse achtergrond bleven onafhankelijk. Ten noorden van de Ebro waren dat Barcino, Ampurias en Rhodae. Ten zuiden van de Ebro was dat Saguntum, ofwel Murviedro, ofwel Arse.
Naar het westen toe bleven de Lusitaniërs en naar het noorden toe de Cantabriërs, Vascones en Asturiërs onafhankelijk.
September
Beide voornaamste klassieke schrijvers over deze periode zijn het eens over de conclusie, dat eind 220 er geen enkele stam was in Iberia, die zich tegen Hannibal durfde te verzetten (Pol.III 14,9 + Liv. XXI 5,17).
Volgens Livius is er onenigheid gezaaid tussen de Turdetanen en Saguntum (XXI 6). De Turdetanen leven echter in de Baetis-vallei en dat is een paar honderd kilometer afstand van elkaar. Het betreft dus de Torboleten of de Edetanen. E.Groarg laat overigens Saguntum bevolkt worden door Edetanen, maar dat is niet erg waarschijnlijk. De Edetanen met hun hoofdstad Lliria leefden in het achterland van het latere Valentia. Bij de Torboleten is iets raars aan de hand, want alleen nu horen we van deze stam, als die al wel bestaan heeft. Als ze als stam bestonden, dan is een lokalisatie in de Palentia-vallei nabij Segorba goed mogelijk. Ze zijn dan de directe buren van de Saguntijnen.
Oktober
◘ In de herfst van 220/219 stuurt Saguntum gezanten naar Rome: volgens Livius (XXI 6,2) één gezantschap en volgens Polybios (III 15,1) meerdere keren.
Late herfst 220: Romeins gezantschap bij Hannibal. Het is de late herfst, want Hannibal zoekt zijn winterkwartier op (Pol.III 15,3). De eisen van de Romeinen zijn: Saguntum met rust laten en niet over de Ebro gaan (Pol.III 15,5). Men zal dit anders als een verdragsbreuk beschouwen (Pol.III 20,2). Hannibal wijst de eisen af.
Hannibal geeft hierop een ironische reactie op de wijze, zoals de Romeinen zelf gedaan zouden hebben (Pol. III 15,7): “Dit is een verdragsbreuk, die ik niet onverschillig kan aanzien, want het is bij de Carthagers van oudsher de gewoonte om niemand, die onrecht wordt aangedaan, bescherming te onthouden.”
DIE VORGESCHICHTE DES ZWEITEN
PUNISCHEN KRIEGS: E.TÄUBLER
Berlin 1921Hij betwijfelt ten zeerste de uitspraak van Polybios, dat in de herfst van 220 Saguntum en Rome al een zodanig bondgenootschap hadden, dat elke aanval op Saguntum automatisch ook oorlog zou betekenen.
HANNO EN HANNIBAL
Hannibal Barcas zit in de winter
van 220/219 in ongeveerdezelfde positie als Hanno te Messana in het jaar 265.
Het bedachtzame optreden van Hanno werd hem en Carthago
uiteindelijk noodlottig.
Hannibal treedt duidelijk minder terughoudend op. Bij hem
is er geen sprake van "schepen teruggeven" en vriendelijk
verzoeken het "nooit meer te doen". De taal, die Hannibal
tegen de Romeinse gezanten bezigt, is duidelijk. Hij laat
weten, dat Rome zich niet met Saguntum mag bemoeien volgens
de bestaande verdragen met Carthago (241) en met Hasdrubal
(226). Nu de Romeinen toch te Saguntum geïntervenieerd heb‑
ben, is het de taak van Carthago en ook goed gebruik bij
de Carthagers om op te komen tegen geschied onrecht.
Men zou kunnen zeggen, dat Hannibal niet de oorlog zoekt,
maar hem ook niet schuwt. Deze klare woorden, die hij on‑
geveer op deze wijze gebezigd moet hebben, staan in schril
contrast met de handelswijze van Hanno zo'n 45 jaar eerder.
P.Valerius Flaccus en Q.Baebius
Tamp(h)ilus horen het aan
en misschien komt het hen wel zo
goed uit. Niettemin moethet iets zijn geweest, wat men toch niet had verwacht.
OPMERKING K NEUMAN
Terecht stelt K Neuman in zijn
"Zeitalter der Punische Kriege"op blz 265, dat Hannibal van zijn kant wel een delegatie naar
Rome had kunnen sturen met de mededeling om af te blijven van
de Bojer, omdat die onder de bescherming van Carthago zouden
staan. De Romeinen doen immers met Saguntum precies hetzelfde!
Hannibal staat nu voor de keuze van toegeven om nog meer tijd te winnen voor de opbouw van de Spaanse vazalstaat voor Carthago, of nu reeds aan de Romeinse expansie een halt toe te roepen. De afgelopen jaren hadden de Romeinen reeds Dalmatië, Istrië en Illyrië én een groot deel van de Povlakte bezet. In Massalia krijgen zij vaste voet aan de grond en ook wat nu Albanië genoemd wordt, staan Romeinse eenheden.
De tekenen zijn overduidelijk. Toegeven zou het begin van het einde zijn van de macht van de Barciden in Spanje en indirect ook definitief het einde van Carthago betekenen. De confrontatie met Rome wordt welhaast afgedwongen, net zoals 45 jaar eerder te Messana.
Feitelijk had Hannibal dus weinig keus meer na zijn aanpak van Saguntum en zoals J.H.Thiel in zijn "punica fides" stelt, zijn het ook ditmaal de Romeinen, die de schuld dragen voor de aanstaande oorlog.
Het Romeins gezantschap, dat in Nieuw-Carthago was, is inmiddels doorgegaan naar Carthago. Het resultaat van dat bezoek is onbekend.
Wat wel zeker is, is het feit, dat Carthago Hannibal de vrijheid geeft om naar bevind van zaken te handelen!
HANNIBAL ALS STAATSMAN:J
KROHMAYER
Sybels Historisches Zeitschrift.CIII
(103) blz 237-273 1909♠ De traditie van Carthago was vrede. Het grijpt slechts naar de wapens als het wordt aangevallen. Nu wordt het Carthaags kamp in Saguntum bloedig uitgeschakeld en dat kan Hannibal niet gedogen. Hij biedt nog een rechtspraak aan, maar de Saguntijnen weigeren dat natuurlijk.
In 221 en 220 v.C is Hannibal druk bezig met zijn veldtochten tegen de Olcaden, Vaccaeërs en Carpetanen. In de herfst van 220 wordt hij bij thuiskomst geconfronteerd met de Saguntum kwestie. Waarschijnlijk heeft een Romeins gezantschap in het Saguntum van de Edetanen geintervenieerd en komt Hannibal manen om van de stad af te blijven en zeker niet over de Ebro te komen. Voor Groarg is het duidelijk, dat dit de eerste aanwezigheid van de Romeinen in Saguntum is, dat Hannibal nu pas hoort van een relatie tussen Rome en Saguntum en dat eerst nu Hannibal reden heeft om zich met Saguntum te gaan bemoeien. Hannibal wijst het eigenmachtige optreden van de Romeinen in Saguntum af. De eerdere doodsoordelen in Saguntum zouden wel eens een inbreuk op het Ebro-verdrag kunnen zijn. Hannibal stuurt direct boden naar Carthago om zijn bestuur in te lichten. Zij worden even later gevolgd door het Romeins gezantschap. Of zij een ultimatum gesteld hebben is onzeker. Ook het antwoord van de Carthaagse senaat is niet bekend, maar een bot nee zal het niet geweest zijn.
Ondertussen is er de Torboleten-kwestie en in de lente van 219 v.C gaat Hannibal over tot de belegering van Saguntum. Hij heeft nog steeds maar een beperkt doel voor ogen en dat is de puist verwijderen uit zijn Spaanse vel, die de Romeinen daarin hebben geplant.
219
Januari
♦ In hoeverre was Saguntum eigenlijk van belang voor Rome? Was er en echt bondgenootschap? Nee, want dan wacht je geen heel jaar met ingrijpen en bovendien zegt Polybios (III 30,1-2): er was een fides en geen foedus. Dorey vermoedt, dat Saguntum zich in 220/219 in staat van deditio bevond. Badian stelt, dat Saguntum via beneficium (scheidsrechterlijke uitspraak) aldus in de fides belandde., maar Dorey stelt, dat Polybios hier voor Saguntum uitdrukkingen gebruikt, die dedere in fidem betekenen. De directe verantwoordelijkheid, die uit een deditio ontstaat, maakt het mogelijk om een oorlogsverklaring te gaan uitspreken. Astin: Polybios beroept zich hier achter op afhankelijke en onzekere bronnen en dus is het bewijs dun.
Februari
Hannibal schijnt in deze winter nog een rechtspraak te hebben aangeboden, maar:
Pol.15,8: De Saguntijnen vertrouwen op hun relatie (welke?) met Rome.
Maart
Verzameling troepen en voorbereidingen voor het beleg van Saguntum.
Pol.III 15,12: Toen was er al het plan om Spanje vanuit Saguntum aan te vallen.
Geloofde men in Rome nog, dat Hannibal het niet zou wagen om Saguntum aan te vallen, of geloofde men, dat Saguntum een eventueel beleg wel zou kunnen doorstaan. Men kende stad en wist van haar schier onneembare positie.
Tijdens het beleg wordt de koninklijke familie van Edeta in gijzeling genomen. Waren er dus mogelijk bindingen tussen Edeta en Arse = Saguntum?
BELEG SAGUNTUM:
Polybius III,17,19.
Livius XXI, 7-16
Florus I,22,6.
Terecht gaat dan ook Hannibal tot actie over, al was het alleen maar om een mogelijke basis voor Rome op het Iberisch schiereiland bij voorbaat uit te schakelen. De Saguntijnen zenden natuurlijk gezanten naar Rome om hun hulp te vragen. Het enige wat de senaat doet, is voorlopig weer nieuwe gezantschappen rondzenden. De Saguntijnen van het gezantschap te Rome moeten op den duur begrepen hebben, dat hun stad geofferd zou worden. Rome had ofwel tijd nodig, ofwel twijfelde echt aan de haalbaarheid van een tweede grote oorlog met de Carthagers.
Het beleg van Saguntum.
Saguntum (ofwel Arse of de oude naam Murviedro) ligt op ca.1 ½ km afstand van de zee even ten noorden van het huidige Valentia. De stad ligt op een 1 km lange heuvel, die 120 tot 200 meter breed is en aan drie zijden omgeven is door een laagvlakte.
Volgens Livius zou Hannibal met drie legergroepen de stad aangevallen hebben. Op één punt was het terrein voldoende vlak om de stad met belegeringsmachines te bereiken, maar hier waren de verdedigingswerken ook het meest massief aanwezig. Toch vallen de belegeringstroepen van Maharbal daar aan. Maandenlang duurt het beleg. Weliswaar storten na verloop van tijd bastions in, maar de Saguntijnen herstellen steeds weer net op tijd de bressen en doen ook verwoede uitvallen. Tijdens dit beleg schijnt Hannibal zelf door een werpspies getroffen te zijn, maar hij zou ook weer snel van zijn verwonding herstellen.
Mei
Het bericht, dat de belegering van Saguntum is begonnen komt te Rome aan op het moment, dat de Consuls met hun legers zijn vertrokken naar Illyrië. De 2e Illyrische oorlog.
Ondertussen bij Saguntum:
Stormrammen, schutdaken en stormtorens worden ingezet en met katapulten worden de verdedigers op de muren uitgeschakeld. Dan pas kan er weer een bres door ondergraving gebeuren. Niettemin blijft Saguntum zich met succes verdedigen.
Toch meldt Livius tijdens het beleg wel degelijk een actie van Rome. Onder XXI 9 meldt hij de aankomst van een Romeins gezantschap bij Hannibal. Die ontvangt ze niet. Het is veel te gevaarlijk en ik heb het te druk. Het gezantschap gaat daarop door naar Carthago. Onder XXI 10 meldt Livius dan de waarschuwende rede van Hanno. Men denkt, dat Livius hier een vergissing maakt en het heeft over het gezantschap in de late herfst van 220, maar is dat wel zo?
Juli
W.Otto (1932):
Hannibal zag eind 220, dat Rome in Spanje een rol gaat spelen in zijn eigen territorium en dat is slecht voor zijn eigen imago bij de Spaanse stammen. Hij besluit dan pas om Saguntum uit te schakelen. Indien Rome dat over zijn kant zal laten gaan, dan is de positie van Hannibal in Spanje zeer sterk geworden. In 219 aarzelt Rome inderdaad heel lang. De adel van Rome is nog niet klaar voor een z.g. westpolitiek. Het offensieve Romeinse gezantschap van 220 is in feite de diepste oorzaak van de uitbraak van de oorlog. Hannibal verwijt hen, dat zij hebben ingegrepen in de autonomie van Saguntum. Hij verwijt hen niet de Ebro te hebben overschreden, maar verwijst naar het verdrag van 241. Carthago stelt zich daar even later achter. In de lijst van 241 is Saguntum niet opgenomen. De Romeinen willen nu ook latere bondgenootschappen daaronder laten vallen. Als de Romeinen de Carthaagse uitleg van het verdrag van 241 hadden geaccepteerd, dan behoefden ze Saguntum niet te hulp te schieten. In de lente van 219 valt Hannibal Saguntum aan. Gedurende de 8 maanden van het beleg blijft Rome stil. De senaat is namelijk verdeeld over de keuze:
1.ten volle de westpolitiek nu toepassen;
2.even inhouden en eerst de Adria en de Povlakte veiligstellen.
Uiteindelijk wint de oorlogspartij, omdat de situatie in het oosten snel verbeterd.
Augustus
Dan krijgen de Saguntijnen nog enig respijt, want Hannibal wordt tussentijds weggeroepen voor een opstand in het binnenland van de Oretanen en de Carpetanen. Tijdens de afwezigheid van Hannibal neemt Maharbal (zoon van Himilco) het commando waar. Zie Livius: XXI 11+12.
September
Wanneer Hannibal weer terug is na zijn geslaagde binnenlandse expeditie komt het kort tot onderhandelingen. Hierbij spelen de Saguntijn Alco en de Iberiër Alorcus een rol. De vredesvoorwaarden zijn voor de Saguntijnen (o.a. het verlaten van hun stad!) te zwaar.
ALCO
Deze inwoner van Saguntum ziet het einde van zijn stad
naderen en tracht het ergste te voorkomen. Hij wijkt uit
naar het legerkamp van Hannibal en tracht te bemiddelen.
De vredesvoorwaarden zouden zijn geweest:
‑de door de Saguntijnen bezette gebieden van de Torboleten
moeten teruggegeven worden;
‑alle goud en zilver moet ingeleverd worden;
‑de Saguntijnen moeten (met slechts één kledingstuk) de
stad verlaten;
‑de Saguntijnen moeten zich op een nader door Hannibal te
bepalen plaats vestigen.
Alco begrijpt, dat deze voorwaarden voor zijn medeburgers
onaanvaardbaar zijn. Hij vreest voor zijn leven bij terug‑
keer in Saguntum en blijft in het kamp van Hannibal.
De Iberiër Alorcus dient in het leger van Hannibal, maar
is goed bekend en bevriend (geweest?) met de Saguntijnen.
Hij brengt voornoemde eisen in wellicht iets gewijzigde vorm
naar Saguntum over. Saguntum weigert echter die te aanvaar‑
den.
Daarna worden de aanvallen op het nog weerstand biedende deel van Saguntum in verhevigde vorm voortgezet en maakt Hannibal wellicht gebruik van een onachtzaamheid van de wachten van Saguntum bij de bemiddelingspoging van Alorcus.
November
De voorname burgers storten zich met hun goud en zilver in brandstapels. Na zeven (Liv.XXI 15) of acht maanden pas is ieder verzet uitgeschakeld.
Duurde de finale aanval in het laatste jaar van Carthago niet net zo lang en gebeurde dat niet min of meer onder dezelfde omstandigheden en voorwaarden?
Of, worden we hier weer misleid door de Romeinse voorstelling van zaken!
December
Na de val van Saguntum in de maand november of december van het jaar 219, stuurde Hannibal een groot deel van zijn leger met verlof en buit naar huis. Dat laatste kwam de z.g. oorlogspartij goed uit in de concurrentiestrijd met de vredespartij, waarbij zij in deze periode niet zo sterk stonden.
Silius Italicus in:Punica 3, 3‑4:
"Onmiddellijk vervoegde de overwinnaar [=Hannibal] zich [na de val van Saguntum] bij de volken, waar de wereld ophoudt, te Gades, waar een oud bloedverwant volk leeft."
Hij reorganiseerde voorts de overgebleven strijdkrachten en maakte een inspectiereis door Spanje met de bedoeling de verdediging van het land te versterken. Langs de kust werden wachttorens opgericht. De vloot van 32 schepen werd in gereedheid gebracht. Voor de andere beschikbare 18 schepen waren echter geen zeelieden genoeg beschikbaar, ofwel deze schepen waren niet zeewaardig en in reparatie!
Er is een bericht, dat Hannibal nu gezanten stuurt naar de Kelten in Noord‑Spanje en in Gallië. Kennelijk verwachtte Hannibal in dit stadium eigenlijk niet meer de oorlog. Het gehele jaar 219 heeft Rome niets gedaan om de Saguntijnen te helpen. Integendeel, Rome was slechts actief aan de Illyrische kust om daar de zeerovers (?) uit te schakelen en wat waarschijnlijker is, om de Griekse nederzettingen in te palmen en in de Povlakte om daar eigen kolonies te stichten. In de Romeinse senaat moeten heftige discussies gevoerd zijn over de hamvraag, of men zich eerst naar het westen dan wel naar het oosten moest wenden (alhoewel Polybios dat ontkent). Pas de val van Saguntum geeft waarschijnlijk de doorslag voor de keuze naar het westen. Hannibal moet echter in dit stadium gedacht hebben, dat Rome zich zou neerleggen bij de val van Saguntum. Vandaar zijn verlof aan de talrijke troepen, maar tevens andere maatregelen om op alle eventualiteiten voorbereid te zijn.
DE SCHULDVRAAG
Alle auteurs en berichtgevers
uit de oudheid leggen deschuld over het uitbreken van de oorlog bij de Carthagers.
Daarbij is meteen zeer opmerkelijk, dat zij dat inhoudelijk
op zeer verschillende wijze doen. Een greep uit de vele
beweringen:
AUTEUR PERSOON MOTIEF
Zonaras Hannibal De door zijn vader antiromeinsopgevoede Hannibal zocht een
oorlogsmotief door Saguntum aan
te vallen.
Polybius Hamilcar Het Lutatius verdrag was een
schande en moest door revanche‑
oorlog teniet worden gedaan.
Q.Fabius Pictor Hasdrubal Zijn eigenzinnig en haast
"koninklijk" optreden in Spanje.
Hannibal Schending van een Romeins‑
Carthaags verdrag bij Saguntum.
Appianus Hannibal Zonder aanleiding is hij de
oorlog begonnen vanwege persoon‑
lijke veiligheidsmotieven.
Natuurlijk waren dit allemaal gedachten en overwegingen, die de Romeinse en Griekse schrijvers hebben bedacht, of van elkaar hebben overgenomen teneinde het imperialisme van Rome te verdoezelen.
218
Hoffmann
(1951):
In het begin
van het jaar 218 hoort men in Rome van de val van Saguntum. Rome stuurt direct
een gezantschap naar Carthago (Pol.III 20,6). Dit gezantschap is bevoegd de
oorlogsverklaring af te geven, indien Carthago niet bereid zou zijn om Hannibal
als vredesbreker uit te leveren. Polybios vermeldt expliciet, dat er in de
senaat geen discussie plaats vond!. Waarom zou men dat doen. Men had zich al
lang vastgelegd.Annalisten pogen de kloof te omzeilen door het beleg op de eerste maanden van 218 te laatsen, want: een jaar stilte van de kant van Rome en dan opeens de oorlog verklaren, hoe kan dat?
Wellicht is een opmerking van Polybios van belang, wanneer hij stelt, dat Hannibal de Ebro overschrijdt.
Nu bevat het Romeins gezantschap in 218 naar Carthago de consuls van het jaar 219. Die zijn in functie t/m februari 218. Is dus de oorlogsverklaring door het gezantschap met de inmiddels afgetreden consuls in maart 218 gekomen, of nog later? In dit verband is weer een opmerking van Polybios van belang onder III 40,2: Hannibal is op weg naar de Pyreneeën op het moment, dat het Romeins gezantschap uit Carthago terugkomt!
Terugrekening: eind september/begin oktober gaat Hannibal over de Alpen. De totale tocht van Nieuw-Carthago tot aan de Povlakte duurt 5 maanden. Het vertrek uit Nieuw Carthago valt dus begin mei. Hannibal kan dan eind mei bij de Ebro zijn. Dit bericht kan ergens in juni in Rome bekend geworden.
In de eerste week van september vind de oversteek van de Rhône plaats, alsmede het ruitergevecht. Hannibal en Scipio weten pas op het laatste moment van elkaars aanwezigheid aldaar. Dit betekent dus, dat Hannibal 2 ½ maand in Catalonië heeft gebivakkeerd. Scipio is zeer verrast om Hannibal aan de Rhône te vinden. Dat de oorlog naar Italië zou komen, daar had men niet op gerekend.
Maar, hoe zit het dan met de rede van Hannibal in Nieuw-Carthago eind april/begin mei? Hannibal weet dan waarschijnlijk al, dat Carthago het Romeinse ultimatum afwijst en hij licht zijn troepen in over het offensief, dat hij wil ontketenen. Heeft hij dat wel gezegd? Hannibal wilde toch zoveel mogelijk in het geheim doen en de vijand verrassen! Was de tocht over de Alpen wel zo gepland?
Feitelijk zien we twee verschillende expedities vorm krijgen:
1.met 90.000 voetvolk en 12.000 ruiters naar Noord-Spanje om dat te pacificeren;
2.met 50.000 voetvolk en 9000 ruiters over de Alpen om Rome zelf aan te vallen, waarbij de tros van zijn leger bij Hanno in Catalonië achter blijft.
Er is iets gebeurd, waardoor het tweede plan in werking treedt. Hannibal moet gedacht hebben, dat de overschrijding van de Ebro geen oorlog zou betekenen. Het Ebro-verdrag was iets van Hasdrubal en Rome en bovendien was Rome bezig in de Povlakte en Illyrië. Was er een verbinding tussen de Bojer en Hannibal? De Bojer opstand (zomer 218) is duidelijk niet door Hannibal in gang gezet, want hij zat nog in Catalonië en dat al c.2 maanden en hij was toen nog niet van plan om over de Alpen te gaan. Dan wordt opeens de Catalaanse onderwerping niet voltooid. De Bargusiërs, Tarraco, Emporiae zijn nog vrij. Hannibal gaat opeens de Pyreneeën over bij het bericht van de Romeinse oorlogsverklaring. Nu is er opeens haast. Het heeft alle schijn van improvisatie.
Saguntum in combinatie met de overschrijding van de Ebro doen de Romeinen pas in juni of juli 218 beslissen om de oorlogsverklaring af te geven. Het zou dus chronologisch als volgt gegaan kunnen zijn:
April Vertrek uit Nieuw-Carthago. Plan A begint. Mars naar het noorden.
Mei Over de Ebro. Begin onderwerping Catalonië.
Juni Romeins gezantschap naar Carthago. Oorlogsverklaring. Bojeropstand.
Juli Voorbereiding plan B: tocht over de Alpen.
Aug Over de Pyreneeën. Romeinen starten hun offensieven.
Sept over de Rhône en Alpen
Okt in de Povlakte
Januari
218
☻ Polybios maakt Chaireas en Sosylos wat belachelijk, wanneer hij ten stelligste ontkent, dat er in de senaat een debat plaats vond over een oorlogsverklaring na de val van Saguntum.
☻ Pol.III 20,1-7: Gezanten gaan direct naar Carthago, want hoe zou er nog een debat kunnen zijn, als een jaar eerder al Hannibal op een dergelijke manier de wacht was aangezegd?
Hier wordt er echter vanuit gegaan, dat het oorlogsgezantschap wel degelijk later in het jaar werd uitgezonden.
◘ Inmiddels heeft Hannibal zijn voorbereidingen gestart voor de grote tocht en contacten gelegd met de Keltische stammen.
Februari 218
Uitwisseling diverse strijdmachten tussen Afrika en Spanje.
GESCHICHTE DER KARTHAGER: MELTZER
Deel I, deel II Berlin 1879 1896
Hij ziet het beleg van Saguntum meestentijds als een blokkade. Meltzer zet de voorbereidingen (uitwisseling strijdkrachten) nog voor de komst van het Romeinse oorlogsgezantschap te Carthago. Het gezantschap:
- M.Fabius (Buteo)
- M.Livius
- L.Aemilius
- C.Licinus
- Q.Baebius
Maart
218
♥ Als de oorlogsverklaring eind maart werd uitgedragen, waarom duurt het dan nog bijna 4 maanden, voordat de consuls tot werkelijke acties overgaan? Natuurlijk is er een voorbereidingstijd nodig, maar dat verklaart niet deze hele periode. Ook was er nog een opstand van de Bojer, die gedempt moest worden. Scipio moet daarvoor een legioen verplaatsen. Dat geldt niet voor Sempronius. Beide consuls vertrekken in augustus. Deze overwegingen leiden tot de conclusie, dat de oorlogsverklaring mogelijk pas in mei/juni plaats vond.
Astin:En toch verklaarde Rome de oorlog reeds in maart 218, want:
1.de zwaarte van het gezantschap met ex-consuls en dus dicht bij het einde van hun ambtsperiode (flinterdun argument);
2.Consensus in bronnen, dat er een directe samenhang bestond met de val van Saguntum (dun argument);
3.Polybios vermeldt, dat Hannibal wist van de oorlogsverklaring, toen hij uit Nieuw Carthago vertrok (III 34,7).
{hij kan zijn leger nagereisd zijn!}
De argumenten van Astin zijn niet overtuigend. Een latere datum van de oorlogsverklaring blijft tot de mogelijkheden behoren.
☻ Het gezantschap bestaat uit “maiores natu” (M.Livius + L.Aemilius), dus voorname mensen (de consuls van 219) en de uitspraak van oorlog aan Carthago wordt wel degelijk als zeer ingrijpend gevoeld (vertrek gezanten eind maart 218).
Er is geen reden, waarom het voorkomen van de consuls uit 219 in het oorlogsgezantschap impliciet er op duidt, dat het gezantschap in maart al vertrekt. Dat kan evengoed 1 of 2 maanden later zijn geweest. De Romeinen hadden geen haast. De troepenopbouw moest nog plaats vinden!
April 218
De rede van Hannibal in Nieuw-Carthago eind april/begin mei? Hannibal weet dan waarschijnlijk al, dat Carthago het Romeinse ultimatum afwijst en hij licht zijn troepen in over het offensief, dat hij wil ontketenen. Heeft hij dat wel gezegd? Hannibal wilde toch zoveel mogelijk in het geheim doen en de vijand verrassen! Was de tocht over de Alpen wel zo gepland?
Vertrek van het leger van Hannibal uit Nieuw Carthago naar het noorden. Het is de grootste legermacht, die hij bij elkaar heeft kunnen brengen.
ROMS KRIEGSERKLÄRUNG AN KARTHAGO IM JAHR 218 V.CHR: H.H.SCULLARD
Rheinisches Museum 95 blz 209 1952
Scullard sluit zich voor een goed deel aan bij de hypothese van Hoffmann, maar voor Catalonië in 218 v.C heeft een wat andere uitleg. In 218 moeten de Fabiërs in de senaat van Rome Saguntum hebben afgeschreven. Dan komt het bericht binnen, dat Hannibal op weg naar het noorden is. Men vermoedt, dat hij de Ebro zal gaan oversteken en in Romeinse ogen zou dat een verdragsbreuk zijn. De Romeinen worden ongerust en sturen een gezantschap naar Carthago. Hannibal is de Ebro echter nog niet over en dus verwijst naar het “oude” geval van Saguntum. Carthago verwijst naar het verdrag van 241. Bij de Romeinen gaat het echter niet om Saguntum, maar in feite om de Ebrogrens. De Romeinen kunnen via Saguntum echter wel hun oorlogsverklaring “rechtvaardigen”.
Het leger van Hannibal komt aan bij de Ebro.
◘ Oorlogsgezantschap bestaat uit:
M.Fabius Buteo: leider en wil nog onderhandelen;
L.Aemilius Paullus: consul van 219 en wil de oorlog;
M.Livius Salinator: consul van 219 en wil de oorlog;
C.Licinus
Q.Baebius
De onbekend gebleven Carthaagse woordvoerder toont overduidelijk de onrechtmatigheid aan van de Romeinse bemoeienis. Daarop worden de Romeinse gezanten stil en weten niets anders te doen dan uit een plooi van hun toga de oorlog tevoorschijn te toveren. De Aemilii en Cornelii Scipiones hebben hun zin. Het gaat hen niet om wraak voor Saguntum, maar zij willen de macht en rijkdom van Carthago in Afrika en Spanje overnemen.
Een passage uit Livius XXI beschrijft twee gezantschappen:
“Een eerste overhaastig gezantschap, toen Hannibal Saguntum aan het belegeren was en waarbij jullie eis was om Hannibal uitgeleverd te krijgen nu dit tweede overhaastige gezantschap met mildere eisen qua bewoordingen, maar in feite meer benauwend/onderdrukkend met de eis van een schuldbekentenis en alle gevolgen van dien. De vraag is echter niet wie er verantwoordelijk is voor de aanval op Saguntum, maar of die aanval in strijd is met een geldend verdrag. We hebben een verdrag met Lutatius, waarin Saguntum niet wordt genoemd. Jullie vonden dat verdrag niet rechtsgeldig, omdat senaat en volk van Rome daarin niet waren gekend. Jullie maakten een verdrag met Hasdrubal, waarin Saguntum wel werd genoemd. Wij wijzen dat op onze beurt af, omdat het zonder onze voorkennis tot stand kwam. Praat dus niet langer over Saguntum, maar zeg wat je eigenlijk al lang op je hart hebt.”
M.a.w: De Carthagers hebben van meet af aan door, dat Saguntum slechts een voorwendsel is van de Romeinen om hoe dan ook tot een oorlogsverklaring te komen.
KLEINE SCHRIFTEN:Ed.MEYER
2 ed. Halle blz 331-461 1924Untersuchungen zur Geschichte des zweiten punische Krieges
De verbinding tussen deze (Ebro-verdrag + Saguntum) de facto niet bij elkaar horende zaken ontsond in de hoofden van de mannen van Rome, die terugkijkend op de omstandigheid, dat Hannibal eerst na de oorlogsverklaring over de Ebro ging, het eigenlijk weinig uitmaakt, als het maar om ging om “ de Carthagers op een duidelijke klaarblijkelijke verdragsbreuk vast te pinnen.”
HANNIBAL ALS POLITIKER:E
GROARG
Stud.Hist.45 1929Na de val van Saguntum komt er een ander Romeins gezantschap, dat de uitlevering van de schuldigen (Hannibal en regeringsgevolmachtigden) [Pol.III 20,6] dan wel uitlevering van Hannibal en alle bevelhebbers [Pol.III 34,8] eist. Carthago beroept zich niet op het Ebro-verdrag, maar wijst op het verdrag van 241 met de bedoeling, dat Saguntum zelf als vredesbreker wordt neergezet, waardoor de Romeinen de kans hebben om zich zonder gezichtsverlies te kunnen terugtrekken. Zij zullen dat niet doen en geven de oorlogsverklaring af.
Juni 218
Het bericht van de oorlogsverklaring bereikt Hannibal in Nieuw-Carthago, of wordt hem per ijlbode vanuit Nieuw-Carthago overgebracht aan de Ebro. Bij Onussa (Peniscola?) heeft hij een droom over de verschrikkingen in Italië. Eerst nu steekt hij met zijn troepen in drie gedeelten over de Ebro en begint aan de onderwerping van Catalonië.
Juli 218
De Bargusiërs blijven vooral weerstand bieden. De kuststeden Emporiae, Tarraco, Rhodae en Barcino blijven nog in handen van Massalia.
Augustus 218
THE PUNIC WARS: BRIAN CAVEN.
London 1980
De rol van de opstand van de Bojer en Insubriërs had wel degelijk een groot gevolg voor de oorlogsvoorbereidingen van de Romeinen. De 12.000 kolonisten in Cremona en Placentia moeten vluchten naar Mutina. Dat wordt ook al belegerd en Manlius probeert Mutina te ontzetten. Hij loopt echter in de val bij Tannetum. Nog een extra legioen moet komen om de zaken terug te draaien. Dit alles heeft tot gevolg, dat er wel degelijk vertraging optrad in het gereed maken van de Romeinse expeditie naar Spanje. Een ander gevolg is, dat Hannibal zich opeens haast om zijn bondgenoten in de Povlakte te hulp te schieten. Hij gaat dus al in 218 over de Alpen, daar waar hij dat pas in 217 had willen doen. Het jaar 218 was oorspronkelijk gereserveerd voor de pacificatie van Catalonië (en misschien een aanval op Massalia?).
Hoffmann laat het bericht van de oorlogsverklaring als motief gelden, waarom Hannibal plots de pacificatie van Catalonië afbrak. Scullard denkt, dat Hannibal zo lang mogelijk in Catalonië bleef om de Romeinen in de waan te laten, dat hij daar voor het jaar 218 in ieder geval zou blijven.
Hannibal gaat op weg naar de Pyreneeën. Hanno blijft met c.11.000 en de tros van het leger achter. C.10.000 man worden door Hannibal naar huis gestuurd, omdat hij ze niet kan vertrouwen. Zie Liv.XXI 23+24+25+26
Hoe valt dit echter te rijmen met: de opmerking van Polybios onder III 40,2: Bericht, dat Hannibal op weg is naar de Pyreneeën op het moment, dat het Romeins gezantschap uit Carthago terugkomt! Dit gezantschap moet echter al tenminste in juni in Rome zijn teruggekeerd! Waarschijnlijk heeft Polybios de overschrijding van de Ebro vermengd met “op weg naar de Pyreneeën”.
Eind augustus start het offensief van de consuls. Publius Scipio vertrekt uit Pisae naar Massalia. Sempronius is naar Sicilië vertrokken.
September 218
Overleg met de Kelten te Illiberri / Ruscino.
Hannibal staat aan de Rhône en forceert de overtocht. Publius Scipio is in Massalia aangekomen en stuurt ruiters op verkenning. Publius Scipio is volledig verrast door de aanwezigheid van Hannibal en dat de oorlog naar Italië zou komen: daar had niemand aan gedacht! Het komt nog tot een ruitergevecht met de Numidiërs. Hannibal vervolgt zijn weg naar de Alpenpassen. Publius Scipio keert terug naar Italië met een deel van zijn leger en stuurt zijn broer Cn.Scipio door naar Catalonië.
Vlootacties rond Sicilië. Zie Liv. XXI 49-51. Sempronius begint aan de tocht naar de Povlakte.
Oktober 218
Overtocht van de Alpen. Zie Liv.XXI 30-38.
Opmars door de Povlakte via Taurinius naar de Ticino. Zie: Liv. XXI 39-45.
November 218
Ruitergevecht aan de Ticino. Zie: Liv.XXI 46-48.
Clastidium ingenomen. Sempronius komt aan bij Publius Scipio.
Veldslag aan de Trebbia. Zie: Liv.XXI 52-56.
December 218
De eindconclusie van Christ geldt nog steeds:
HANNIBAL:K CHRIST (Zur
beurteilung)
Hist.17 ‑ 1968 1974Darmstadt Wissenschaftliche Buchgesellschaft
Hij zet al vele meningen op een rij van Polybius via Machiavelli tot en met Toynbee. De eindconclusie is, dat iedere terugblik faalt, want er is geen verhaal van hemzelf. De inscripties op het Lacinische voorgebergte, de optekeningen van Sosylos en Silenos zijn verloren gegaan. De grote beslissingen blijven over Saguntum, over de Alpen en Italië als oorlogsgebied. Een ware persoonlijkheidsanalyse is echter voor een historicus niet mogelijk.
Henk van Diessen, Apeldoorn
Geen opmerkingen:
Een reactie posten